Таласбек ӘСЕМҚҰЛОВ
Бүгінгі кітап саудасы
Кезінде мүмкін болғанынша әлем әдебиетін қадағалап отырушы едік. Бұл жерде ескерте кететін бір жайт бар. Мен, заманында шет тілдерді меңгере алмаған қазақ жазушыларының әулетіненмін. Батыстың, Шығыстың классикасын түпнұсқадан оқи алмадық, тіл білмегендіктен. Алайда, кем-кетігімізді орысша оқып толтырдық, себебі, орыс мәдениеті әлемдегі үйренуге, игеруге татитынның барлығын қадағалап, үйреніп, игеріп отыратын сергек мәдениет. Сол себепті біз әлем мәдениетінің басты құбылыстарын орысша оқып таныдық. Ұлы мәдениет қандай да болмасын әлеуметтік формацияны өзінің пайдасына асырады. Орыс мәдениеті, әдебиеті социализм кезінде де алдыңғы қатарлы мәдениет болды, әдебиет
болды, елеулі кемшіліктеріне қарамастан. Ал социалистік жүйе күйреп жаңа әлеуметтік құрылымға көшкеннен кейін, тағы да биікке шықты. Біз бұл жерде Ресейдегі кітап өндірісін ғана айтып отырмыз. Ресейдің кітап саудасы жүйесінен артылып қалған, бізге, Қазақстанға әкелініп, сатылып жатқан қиқым-сиқымының өзі ұшан-теңіз әдебиет. Бүгінгі Ресейдің аударма мектебі – әлемдегі ең ірі мектеп. Естуімізше әлемдегі бір де бір ел орыстардай аудармайды екен. Осыншама көп аудармайды екен. Әрине, осыншама уақыт «темір перденің» бер жағында, әлемдік әдеби, мәдени процестен қалыс қалып келген елдің сусынын қандыру үшін көп аудару керек. Міне, орыс аудармасының қайтадан белең алуының себебі осы. Алайда, бұл жерде енді бір проблема бой көтереді. Орыс аударма мектебі шетелдің классикасымен қатар жанрлық әдебиетті де көп тәржімалай бастады. Нәтижесінде, жақсысы бар, жаманы бар – шетелдің әдебиеті Ресейге теңіз болып ақтарылды. Бұрындары «оңай» еді, себебі Мәскеуде отырған әдебиет иелері кеңес адамы нені оқу керек, нені оқымау керек – барлығын солар шешетін. Сол себепті бүкіл әлем әдебиеті «Всемирная литература» («Әлем әдебиеті») деп аталатын 300 томдық серияға сыйып кетті. Әрине, серияның негізін қалаған Максим Горький әлемдік әдебиеттің жаршысы, өте білімді, оқымысты адам болған. Аталмыш серия шынында да әлемдегі ең елеулі әдеби құбылыстарды бойына сіңірген топтама еді. Алайда, ұлаңғайыр әлемдік әдебиет 300 томдық серияға сыймайтындығы ақиқат. Бұның сыртында біздің идеологиямызға жаққан шетелдің «бақытты» ақын-жазушылары болды. Оларды том-том қылып шығаратын. Ал жақпағандары сырт қалатын. Мысалы, біз, жапонның классик жазушысы Юкио Мисиманы кеше ғана білдік. Белгілі қаламгер Әбдіжәміл Нұрпейісовтің қызы Шұға, көзі ашық, оқымысты, білімді адам. Қазақ интеллектуалдарын Мәскеудің традиционалистерімен (дәстүршілдерімен) таныс қылған осы Шұға еді. Юкио Мисиманың «Алтын сарай» («Золотой храм») романын 90-шы жылдардың басында Алматыға алғаш алып келген де осы Шұға болатын (бұл кезде Алматыда жаңа тұрпаттағы кітап саудасы енді ғана қалыптасып жатқан, сол себепті аталған жапон классигінің Алматыда аты да, заты да жоқ болатын, ол кезде жақсы кітапты жолы түсіп Мәскеуге барған адамдар арқылы алдыратынбыз). Яғни, қарапайымдап айтатын болсақ, кеңес заманындағы біздің білімділігіміздің, эрудициямыздың жарымынан астамы – идеологиялық білімділік, идеологиялық эрудиция еді.
Енді системаның күйреуімен бірге жаңа құбылыс өрістеп отыр. Орыс аудармашылары, көбі қазіргі алпауыт баспалармен шартқа отырғандар, енді «тез оқылатын», «тез сіңірілетін» тобырлық әдебиетті де көптеп аудара бастады. Нәтижесінде қазіргі тәжірибесіз оқырман осы нөпір әдеби өнімнің ортасында, бағыт-бағдардан айрылып қалқиып тұр. Бұрынғы цензор, идеологияның қызметшісі болса да талғамы бар білімді адам болып келуші еді. Ол цензор енді жоқ. Енді әдеби ағымда кім жөн-жоба көрсетпек? Осы жерде, әдебиеттегі жөн-жобаны білетін адам – сыншы емес пе, біздің сыншыларымыз қайда, деген сауал бой көтереді. Әлбетте, кеңес заманындағы сын тақырыбы – өте күрделі тақырып. Кеңестік әдеби сынның жайын арнайы, кешенді үлкен зерттеулер арқылы ғана түсіндіруге болады. Болашақта біздің жас оқымыстыларымыз бұл кем-кетігімізді толтырар деп ойлаймыз. Біз бұл жерде кеңестік әдеби сынның жалпы сұлбасы, бітімі, табиғаты жайында үстірт қана мағлұмат беруді жөн көрдік.
Бұрынғы сын
Егерде қазан төңкерісіне дейінгі патшалық Ресейдегі әдеби ахуал мен төңкерістен кейінгі Кеңес одағындағы әдебиет жайын салыстырсаңыз, патшалық Ресейде бостандықтың әлдеқайда көбірек болғанын байқар едіңіз. Патшалық Ресейде М.Лермонтов «Қош бол беті жуылмаған қожалақ Россия, құлдар мен қожайындардың елі» («Прощай немытая Россия, страна рабов, страна господ») деп жазған. «Патшалардың тәжі домалап жерге түсетін сол қаралы жыл келеді әлі» («Придет тот год, России черный год, Когда царей корона упадет») деп жазған. Сыншыл реалистік бағыттағы демократияшыл әдебиет Ресей империясының барлық мерездерін аяусыз ашып көрсетіп отырған. Сол кездегі орыс қоғамын Гогольдей мазақ қылған жазушы жоқ шығар. «Өлі жандардағы» карикатуралық бейнелер орыс қоғамында әлі де актуальді. Достоевский мен Чехов, біреуі гротесктік, біреуі биязы мәнерде орыс мінезінің ең тұңғиық, түнек сырларын ашып, ақтарып берді. Бұндай сыншылдық, бұндай әдебиет, совет қоғамында мүмкін бе еді? Әрине, мүмкін емес.
Кейбір зерттеушілердің пікіріне қарағанда Кеңес қоғамында о баста-ақ әлеуметтік пікір ескерілмеген екен. Февраль революциясы басталып, Ленин Ресейге қайтайын деп тұрғанда Германияның әскери үкіметінен Батыс майданды күйрету, орыс империясын құлату жөнінде егжей-тегжейлі нұсқау алады. Сол жерде пролетариат көсемі өзінің неміс қожайындарына «Бара сала ең алдымен әлеуметтік пікірді жоямын. Ресейде ондай нәрсе атымен болмайды» деп уәде береді.
Ленин айтқанын орындап уәдесінде тұрды. Соның нәтижесінде біздің қоғам, біздің өзіміз осындай болып қалыптастық.
Кейбір мәдениеттанушылардың пікірінше саяси режимнің қаталдығы әдебиет, театр мен киноның өркендеуінің басты себебі болып табылады. Бірде Асқар ағамызға бір жас әдебиетші осы тақылеттес сұрақ қойған. Сонда Асекең аз-маз ойланып барып, «Олай болса – не проблема бар? Езгіні күшейтсе болды, өнер өз-өзінен жетіле береді. Алайда, менің ойымша, тіпті солай болған күннің өзінде сол системамен, сол саяси режимменен тіресетін талантты адамдар болу керек. Қатал саясат механикалық түрде өнерді тудыра алмайды» дегені бар еді. Владимир Войновичке бір сұхбат кезінде осындай сұрақ қойылады. Сонда әйгілі диссидент былай деп жауап береді: «Қаталдық, болғанның өзінде ақылға сыймайтындай болмау керек. Белгілі дәрежеде бостандыққа жол берілуі керек. Николай І-ші патшаның кезіндегі қатал деген саяси ахуалдың өзінде Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Достоевский, Чехов сияқты жазушылар халыққа өзінің негізгі ойын жеткізе алды. Яғни, патша үкіметі өзінің саяси жауларын, террористерді аяусыз жазалағанымен, өнерге келгенде толерантты болды. Сталиндік биліктің өнерге деген қаталдығы шамадан тыс, аяусыз еді. Сол себепті тиранның (Сталиннің) өлімінің қарсаңында бізде әдебиет те, театр да, кино да жоқ еді. Өнер, Сталиннен кейінгі «жылымық» кезінде барып өзінің түнек ұйқысынан оянды. Бірақ, өкінішке орай, бұл, шала-шарпы «ояну» еді. Неге бұлай болғанын, мен қазір түсіндіріп айтып бере алмаймын. Менің ойымша, қандай да болмасын жазушы, егерде ол аз да болса шындықты айтуға ниеттенген адам болса, өз заманының тіршілігінен көптеген кемшілік, мін табады. Ал бұл, өмір шындығын қағаз бетінде емес, қалағанынша қолдан жасап отырған әміршілерге ұнамайды».
Осы жоғарыда айтылған жылымыққа дейінгі әдеби сынды, жалпы арткритиканы (өнер сынын) сын деп айтудың өзі қиын еді. Кеңестік тоталитарлық режим үш кезеңнен өткені белгілі. Алғашқы кезең Азамат соғысы аяқталған 1920 жыл мен Сталин өлген 1953 жыл аралығын қамтиды. 33 жылдық бұл кезең – жаман түстей ең қорқынышты кезең. Бұл кезде шындықтың үні өшкен, жалпы ой атаулы семген. Тек қана тоқтаусыз репрессия. Мағжан ақынның сөзімен айтсақ, «Түн. Толқыған қан». Бұл кезде көркем сын туралы айтудың өзі әбестік. Барлық көркем ойдың орнын Лениннің «Партиялық әдебиет» мақаласы алмастырған. Әдебиет қана емес, жалпы өнер әулетінің жалғыз иманшарты – осы «кемеңгер» нұсқау. Партияға, коммунизм идеалдарына адалдық, көркемдіктің орнына жүреді. Көркем сын менен цензураның арасында ешқандай айырмашылық жоқ. Әдетте цензурадан, одан кейін баспадан (ол баспаның өзінің идеологиялық күзетшілері бар) өтіп жарық көрген кітаптан ешқандай мін таба алмайсыз. Себебі ол кітап Лениннің өсиетіне, коммунизм идеалдарына адалдығын дәлелдеді – болды. Оның көркемдігі де, мұраты да, батасы да, несібесі де – осы. Бұндай шығарма туралы бұдан артық ештеңе айту мүмкін емес. Бұдан кейін «жылымық» кезең келді. Тоталитарлық жүйе сәл босаңсыды. Бұл кезеңде сыни ойдың алғашқы үлгілері пайда бола бастады. Әлбетте, бұнда да көшбасшы – орталықтағы әдеби ұйым, Ресейдің жазушылары еді. Социалистік қорадан қанша жер ұзап шығуға болады – бұны басқалардан құқығы аз да болса артықтау орыс әдебиетшілері белгілейтін.
Алайда, «бюллетеньнің өзін дұрыс оқи білу керек» дегендей, бұл жерде де байқау керек болатын. «Юпитерге рұқсат етілген нәрсе – бұқаға рұқсат етілмейді» («Что позволено Юпитеру, то не позволено быку») деген мақал бар. Орысқа ғана айтуға болатын нәрселер бар, басқа халықтың өнер адамдары бұл қатерлі аймақтан алысырақ жүруге тырысатын. Бірақ қалай болғанда да осы кезеңде жарқын ойдың азынаулақ үлгілері жарық көрді. Содан кейін 1986 жылдың желтоқсанынан басталған әлеуметтік бұлғақ кезеңі. Ресей желтоқсан оқиғасының тарихи мәнін әлі күнге дейін мойындағысы келмейді. Алайда, шындықтың аты шындық, Кеңес одағының күйреуіне себеп болған ерекше оқиғалар тізбегі, осы, Алматыдағы желтоқсаннан тамыр тартады.
Кеңес одағынан әркім әртүрлі еншімен шықты. Егеменді ел болғанымызға ширек ғасырдай уақыт, алайда қазақтың көркем сыны әлі күнге дейін айрықта, әлі күнге дейін тоғыз жолдың торабында тұр. Біздің, егемендік туралы түсінігіміз түсініксіз. Пайымымызша 1992 жылы егеменді ел бола салыппыз. Иә, бола салдық. Халықаралық құқық тұрғысынан. Бірақ санамыз әлі егеменді емес. Егемендік (біз бұл жерде рухани егемендікті айтып отырмыз), біреудің біреуге бере салатын нәрсесі емес. Қырық құлаш зынданның түбінде отырып та еркін, егемен болуға болады. Бәрі де адамның ішкі бостандығына байланысты. Біздің көркем сынымыз біздің осы ішкі бостандығымыздан, рухани егемендігімізден бөлек тұрған нәрсе емес. Дәлірек айтқанда ішкі дүниеміздің әдеби сындағы көрінісі. Демократиялық мәдениетіміздің деңгейі, көлемі қанша болса – сонша ғана демократиямыз бар. Осы орайда басымнан өткен мынадай бір оқиға есіме түсіп отыр. Сексенінші жылдардың ішінде шамамен он екі баспа табақ болатын алғашқы прозамды «Жалын» баспасына тапсырдым. Айта кетейін, «Жалын» о баста жас әдеби күштерге арналған, жас ақын-жазушылардың алғашқы шығармаларын басып шығаратын баспа болып ұйымдастырылған. Үмітім мол еді. Қолжазбам баспада алты жыл жатты. Жыл сайын жабық рецензиямен құлатылады, шкафқа салынады, келесі жылға дейін, яғни, келесі құлатылғанға дейін мұқият сақталады. Менің бағыма орай сол кезде «Жалын» баспасына, бас редактордың орынбасары қызметіне белгілі жазушы Құрманғазы Қараманұлы келді. Бірде проза бөлімінің қолжазбаларын қарап отырып Құрекең менің әңгімелеріме ұшырасады. Оқиды. Содан соң бөлім бастығын шақырып алып, – Мына қолжазбаны неге алты жылдан бері ұстап отырсыңдар? Мынау қалыптасқан жазушы ғой, – деп сұрайды.
Бөлім бастығы «жабық рецензия» дегенді айтқан екен, оған Құрманғазы аға, «мен жабық рецензия дегенге сенбеймін, сендер не қарап отырсыңдар, прозадан хабарларың бар, түптеп келгенде редакцияның өз пікірі бар емес пе» дейді. Сонымен қолжазбаны өндіріске дайындауға жарлық береді. Айта кетейін, проза бөлімінің бастығы немесе аға редакторы ма, есімде жоқ, атын Қамысбай деп қояйық, шындығында жақсы, инабатты адам еді. Көп ұзамай жарық көре алмай жатқан екі авторды үстіме қосып, сонымен үш адам «Ерте келген күз» деп аталатын ортақ кітап шығардық.
Арада бірқатар жыл өтті. Енді егеменді өмірімізден бір мысал. Бірде «Жұлдыз» журналындағы қызметімнің кезінде редакцияға келген бір автормен қақтығысып қалдым. Ол авторды шартты түрде Айранбай деп алайық. Әңгімеден әңгіме шығып отырып, ақырында кеңес заманында кітап шығарудың қандай қиын болғандығын еске түсірдік. Мен жоғарыдағы хикаяны, жалғыз ғана кітабымның тағдырын айтып бердім. Осы кезде жаңа ғана менімен жарасымды әңгіме үстінде отырған Айранбай нілдей бұзылған.
– Сен байқап сөйле, бауырым, – деген түсі бұзылып, – Мен онымен бір баспада істегем. Ол (яғни Қамысбай) керемет адам. Тіліңді тигізбе.
Қайран қалдым.
– Менің қолжазбамды алты жыл астына басып шығармай отырғанын айттым. Бұл тіл тигізу бола ма екен? – дедім істің жайын түсіндірмек болып.
– Өтірік айтасың, – деді Айранбай. – Оның ондайы жоқ. Ол керемет жақсы адам.
– Мен оны жаман адам деген жоқпын ғой, бар болғаны кітабымды тежеп шығармай тастағанын айттым, – дедім мен. – Оның жаман мінезін көргем жоқ. Ізетті, инабатты адам.
Айранбай енді ірі сөйлеуге көшті.
– Бауырым, сен аузыңды жап. Не деген тоңмойын адамсың өзің. Мен айттым – болды.
Кенет менің басыма тамаша ой келді. Айранбай екеуміздің арамыздағы әңгіме шындығында қазақ егемендігінің емтиханы екен. Қазақтың адам құқығы, сөз бостандығы, пікір бостандығы жайлы түсінігін осы бір ғана әңгімеден білуге болатынын түсіндім. Ақырын, еппен Айранбайды түрлі тесттен өткіздім. Сынақ таңғажайып нәтиже берді. Енді Айранбайдың жаратылысы немесе тұғыры, немесе табиғаты дейсіз бе, қысқасы Айранбай дегеннің неден тұратынын екі ауыз сөзбен айтып беруге тырысайын.
Айранбай дүниеде бір ғана таным, сол танымнан өрістейтін бір ғана пікір бар деп біледі. Ол – Айранбайдың танымы, пікірі. Оған қарсы келуге болмайды. Оның досы ең соңғы подонок болуы мүмкін, бірақ сен Айранбайдың көңіліне қарап ол туралы ештеңе айтпауың керек, айтсаң – тек «жақсы жақтарын» айтып мақтауың керек. Айранбай жарықтық, жүрген жерінде осы өзінің ғана танымын мойындатады. Менімен дос болу, яки менімен бір қоғамда болу деген – осы дейді. Көнсең – осы, ал көнбесең… Ар жағы – «қазақша күрес». Зауалдың қай жақтан келгенін білмей қаласың. Және ең кереметі, Айранбай демократияға, плюрализмге, яғни, пікір, сөз бостандығына сенеді.
Бір күні Алмалы ауданының әкімшілігіне бара қалдым. Жұмысымды тындырғаннан кейін, түскі үзілістің кезі еді, тамақ ішейін деп асханаға кірдім. Асханада бірнеше адаммен Айранбай отыр екен.
– Райыңнан қайттың ба? – деген маған алая қарап.
Қамысбайды айтып отыр. Күлдім. Райымнан қаттым дедім. Неменеге күлесің деді. Лаңдатын шатақ іздеп отыр. Сізге емес, басқа бір нәрсеге күлдім дедім. Жарайды онда деді. Сырт көзге – мен қорқақпын. Бірақ олай емес. Мен Айранбай сияқты, асқынып қатерлі ісікке айналған мейманадан қорқам. Биттей қарсы пікір айттың – біттің. Бітіспейтін табандасқан дұшпан табасың. Айранбай ғана емес, кейіннен, осы, егемендікке, пікір бостандығына, сөз бостандығына, еркіндікке, санасы сарғайып, аңсап жеткен өз замандастарымның, реті келгенде адам құқығын ойланбай таптағанын талай көрдім. Содан кейін егемендіктің ауылы қазақтан әлі алыс екенін түсіндім.
Біздің бүгінгі өнер сынымыздан, жалпы өнер жайындағы түсінігімізден әлі күнге дейін тоталитаризмнің, сталинизмнің жаңғырығы естіліп тұрады. Және де, құрметті оқырман, жоғарыда келтірілген мысалдан көрініп тұрғандай, біздің өнер жайлы түсінігіміз ғана емес, қоғам, адамзат, адамдық құқық, тарих жайлы түсінігіміз, жалпы санамыз ауыр сырқатқа ұшыраған. Шекспирдің бір драмасында бас кейіпкердің айтатыны бар емес пе, «Біз раушан деп атайтын гүл, басқа атпен де солайша жұпар шашып тұра бермей ме?» деп. Құбылыстың атында не тұр, тәйірі. Сталин осыдан алпыс жыл бұрын өліпті. Бірақ одан не өзгерді? Сталинизм басқа атпен әлі жасап келеді. Біз зорлықшыл қоғамбыз. Әрқайсымыз бір-бір Сталин, бір-бір фюрерміз. Қарсы отырған оппонент, ол да адам екенін, оның да болмыс, өмір жайлы түсінігі бар екенін мойындамаймыз. Менің көңілім үшін, менің «Менім» үшін, болмағанды болған қыл, болғанды болмаған қыл дейміз. Көркемдік танымы, эстетикалық ой-талғамы бізден бөлек адамды, жер қылып жеңу былай тұрсын, өлтіріп тастағымыз келіп тұрады.
Осы ауыру, Сталин заманында туып-өскендермен бірге кетсе екен деп тілеуші едік. Олай болмады. Өкінішке орай, жоқ, өкінішке орай емес, сорымызға, бұл мерез бізге де жұққан екен. Бір оқиға есіме оралады. Өткен жылдары бір жас ақынның өлең өрнегін талдап, көлемді мақала жаздым. Арада біраз уақыт өткеннен кейін «Абай.кз» сайтында менің қатысуыммен интернет-конференция өткізілді. Сол конференцияда аталған мақала айып-айбана болып алдымнан шықты. Сауалдың барлығы «неге мақала жазасыз» дегенге саяды. Таң-тамаша қалдым. Біздің ұрпақ, «ағалар біз туралы неге жазбайды, неге елемейді, неге батасын бермейді» деп күйзелуші едік. Ал бүгінгі жас ұрпақ «сіз неге біз туралы мақала жазасыз, бізді неге елеп-ескересіз, неге бата бересіз» деп күйзеледі.
Әрине, мен біреудің нұсқауымен жазатын адам емеспін. Жастардың бұл «пікірін» үстелімнің түп жағына ысыра салдым. Дерек болып тұра берсін. Кейін керек болады.
Сұлулықта ояну
Осы, өлең деген не? Талғам деген не? Жаңа өрнек, жаңалық деген не?
Кванттық физиканың пайғамбарлары С.Вайнберг, С.Хокинг, «Ғылым ақыр-соңында жаратылыстың барлық сырын түсіндіріп бере алатын біртұтас, бір ғана теорияға келеді» деген пікір айтады. «Осыдан кейін адам шын мәнісінде болмыстың әміршісіне айналады. Осыдан кейін біздің өркениетті ешқандай апат күйрете алмайды». Әр сөзіне жауап беретін ұлы ғалымдардың пікірі осылай.
Мен де армандадым. Өнердегі түрлі ағымдарды, түрлі түсініктерді татуластырып, басын қосып, ақырында ешкім күмән келтіре алмайтын, мәдениеттің, өнердің барлық құбылыстарын түсіндіріп бере алатын бір ғана теория жасалса деп армандадым.
Көп оқыдым. Ұққаным, әр ғасырдың, әр қоғамның, әр қабиланың өнер, мәдениет жайындағы өзіне ғана тән түсініктері болады екен. Жылжып уақыт өтті. Есейдім. Осы кезде алғашқы ұққанымның барлығы сырт көрініс екенін түсіндім. Әлем мәдениетіндегі қисапсыз ағымдар, түсініктер, идеал-аңсарлар, жүздеген «измдер» түптеп келгенде бір ғана мәдениеттің, бір ғана ұлы рухтың түрлі қалпы, қыры, әрқандай көрінісі екеніне көзім жетті.
Сөз құрғақ болмас үшін бір-екі мысал келтірейін. Қытай мәдениетінде «инь» мен «янь» деген екі түрлі энергияның тепе-теңдігі жайында айтылады. Орыстың ғалымдары осы екі энергияның бірі – көмірқышқыл газы, бірі – оттегі екенін анықтаған. Осы екі материяның жарасымы адамның ағзасын, санасын, көңіл-күйін тепе-теңдікте ұстайды. Ал адамның ішкі жарасымы сыртқы дүниеге әсер етеді. Осылайша қоғам жарасым табады. Тізбек – ғарыштық жарасымға дейін жалғасады.
Жапондарда «саби» деп аталатын эстетикалық мектеп бар. Қысқаша айтқанда, қатыгез көріністерді тамашалау дағдысы. Теңіздегі кеменің өртеніп суға батып бара жатқаны да сұлулық. Ал біздің этоста (мен бұл жерде батырлар жыры яки басқа жекелеген құбылысты айтып отырғам жоқ) бұндай эстетикадан аяқ алып жүргісіз.
Демек, мәдениеттердің арасындағы қайшылық, түсініспеушілік, көп жағдайда, бар болғаны әріпке ғана таласудың, терминологиялық түсініспеушіліктің ғана көрінісі екен. Демек, ақырсоңында адамзат баласын татулыққа әкелетін біртұтас теория мүмкін екен…
Бұл теория өнердегі, жалпы мәдениеттегі түрлі ұлттық мектептерді жақындастырып қана қоймайды, бұл теория, түптеп келгенде адам атты қабиланың барлығын бір-бірімен туыстастырады. Әрине, асырыңқырап айтқан, алайда асқақ романтикалық пафосын алып тастасаңыз, аталмыш теорияның шындықтан аса алшақ кетпейтінін байқайсыз.
Жаулық жоқ – тек қана түрлі ракурс бар. Адамдар бір-біріне дұшпан емес – шындықты, ақиқатты пайымдаудағы түрлі тұғыр, позиция ғана бар. Сеніңіз, сенбеңіз – соңғы өнер теориялары осылай дейді.
Міне, осы теорияларға сүйене отырып айтарымыз: өнер дегеніміз (бұл жерде поэзия, сурет, немесе музыка деп, түрлі жанрлардың арасын бөлмей-ақ қояйық) – сұлулықта ояну.
Батыстың бір ұлы ойшылының айтқаны бар, «Егерде елдің барлығы бірдей ойласа, онда ешкім ештеңені ойлап жүрген жоқ, ешкімнің басында ешқандай ой жоқ деген сөз» («Если все думают одинаково, значит никто не думает») деп. Кеңес заманында тоқтаусыз репрессияның күшімен ойдың барлық дәрежесі бір ғана деңгейге келтірілді. Нәтижесінде, бүкіл қоғам бір-ақ адам болып шықты. Ойында ешқандай алалық, күмән, түйткіл жоқ жалғыз адам. Ал шындығында, бұл басында ешқандай ой жоқ жалғыз адам еді. Тиісінше, елдің барлығы бірдей ойлағандықтан – бірдей жазды. Бұны әдебиетте «моностиль» дейді. Ал жазу – ойдың тікелей көрінісі болғандықтан, түптеп келгенде ешкім ештеңе жазған жоқ десе де болғандай. Әрине, тонналаған қағаз, кеспек-кеспек сия жұмсалды. Алайда, қоғамда ешқандай ой қозғалысы болмағаннан кейін бұндай жазудың бары да, жоғы да – бір есеп.
Сонымен, бүкіл қоғам ояу жүріп ұйқыда. Міне, осындай кезде, тылсым ұйқыда жатқан адамзаттан бір адам оянады. Ол адам қоғамдағы еркіндік дегеннің, шындығында кісен екенін, адамның езгіде отырғанын, аспанның көк емес – сұр екенін, қысқасы, дүниедегі бар шындықты кіреукесіз, боямасыз көреді. Міне, осы адамды ақын деңіз.
Өнер деген, «сұлулықта ояну болса», азап пен кісен, сұр аспанда не сұлулық бар дерсіз. Бұған айтарымыз, азаптағы адамның қайғысына иілу – өнердің бір мінезі, сұлулықтың бір парасы болып табылады.
Қоғамды басып жатқан ұйқыдан ояну – жаңа тілде, жаңа тілдік шындықта ояну деген сөз. Ұмытпасам, Иосиф Бродскийдің «проснуться в языке», яғни «тілде ояну» деген термині бар. Міне, осы күні кейбір жас қаламгерлердің жасап жүрген тілдік эксперименттерінің мән-мағынасы, қысқашалап айтқанда – осы.
Алайда, бұл жерде де арнайы түсіндіруді қажет ететін бір жайт бар. Бұл графоманияға қатысты түсіндірме. Терминнің семантикасы: «графо» немесе «графика» – «жазу», «мания» – «ауыру». Яғни, «жазудың ауруы» «жазбаса отыра алмайтын сырқат». «Графоман – әдебиетке ең адал адам» деген афоризм бар. Графоман ешқашан жазған дүниелеріне қаламақы сұрамайды. Ақысыз-пұлсыз жазады. Әдебиеттің өркендеуі тоқтап қалса да графоманның жазуы тоқтамайды.
Әдебиетте, бір жазу әдісінен басқа бір әдіске ауысатын, «изм»-нен, «изм»-ге көшетін кезеңге тән дағдарыс, тоқырау графоманияға жат. Графоман күйзелістің не екенін білмейді және ең кереметі – графоманияда да өсу, жетілу бар. «Шеберліктің» шыңдалуы бар. Бірақ, жоғарыда айтылған афоризм – жетіп айтқан сөз емес. Себебі, графоман, әдебиетке емес – жазуға ғана адал. Ал жазу мен әдебиет бір-біріне тең келе бермейді.
Ол үшін жазу процесінің өзі ғана, қаламның астынан қиқы-жиқы әріптердің пайда болуы ғана қызық, қымбат. Ол үшін әріптің пайда болуы – жаратылыстың басталуымен бірдей құбылыс. Әрине, графомания адам табиғатынан тыс тұрған кездейсоқ нәрсе емес. Сиоматика ғылымының түсіндіруінше, адам өз өмірінде адамзаттың жаратылуы мен одан кейінгі өсіп-өркендеу тарихын қайталайды.
Яғни, адамзаттың жүздеген мың, немесе миллиондаған жылдық тарихын жеке адам, бір өмір, бір тағдыр барысында «жылдам» қайталап, «жылдам» кешіп шығады. Көзіңізге елестетіңіз. Жахилиеттен ары, тас дәуірінен де ары өте көне заман. Осы ықылымда жатқан заманның бір жабайы адамы қолына таяқ алып саздауытқа бір сызық немесе өзінің деңгейіне сай бір таңба салды. Салды да қолынан шыққан суретке қайран қалып, тұрып қалды. Осы таңданыс, геннен генге өтіп бүгінгі бір адамның бойынан тепсініп шықты дейік. Сол адамды графоман деңіз.
1984 – 1987 жылдар аралығында «Жазушы» баспасында қызмет еттім. Осындай графомандардың, жазудың айықпас дертіне ұшырағандардың талайы алдымыздан өтті. Көбі қариялар. Есеймеген күйі қартайған, балалықта қалып қойған осы қариялардың талайының «кітабын» шығардық. Кітап өндіріске кетердің алдында редакциялық кеңес болады. Осы кеңестерде салиқалы редактордың позасында отырып, аталған шатпырақтарды салиқалы «талдаған» қандай қиын десеңізші. Амал жоқ, сөйлейсің, «пікір» айтасың, өгіздің терісімен қаптап «кітабын» шығарып бересің. Өткен «әдебиет тарихының» бір көрінісі. Ұмытылмайды екен.
Әдебиеттің емес, әріптің дертін айтамыз деп сәл қиыс кеткен екенбіз. Енді алдыңғы тақырыпқа қайтып келейік.
Сонымен, сұлулықта, сол сұлулықты таңбалап жеткізетін жаңа грамматика, жаңа синтаксис, жаңа тілдік шындықта ояну дедік. Бұл жерде тағы да бір айта кететін нәрсе – шын суреткерлік пен графоманияның арасында қылышпен шапқандай шекара жоқ. Мен бұны өнерден мағлұматы бар адам ретінде, керек десеңіз, қолымды Құранға қойып айта алам. Шын суреткерлік пен графоманияның арасында ондаған демейін, жүздеген талант дәрежелері бар. Сол себепті саналы адамның барлығы жазуға құқықты. Өйткені, саналы, ақылды адам өзінің талант дәрежесінің жазуға жеткілікті, я жеткіліксіз екенін шамалай алады. Өнердің экологиясы бар екенін мойындасақ, онда ол топырақты алып ағаштар мен бұталар ғана емес, жерді қаптай жапқан шөптесіннің бар екенін де мойындауымыз керек. Келіссеңіз де, келіспесеңіз де, мәдениеттің өмір сүруінің жалғыз ғана шарты – осы. Жаман, жақсының жақсы екенін парықтап білу үшін болса да керек.
Асқар Сүлейменовтің айтқан сөзі бар, «Осы жүргендердің барлығы ақын, барлығы музыкант. Тек соны өздері ұмытып кеткен» деп. Ұлы ұстазымның сөзін «әртүрлі дәрежедегі ақын немесе музыкант» деп толықтырайын.
Жаныңда бір адам жүреді. Қарапайым, тіпті, қарабайыр дейік. Оның қарабайыр екеніне көзің әбден үйренген, одан енді ештеңе шықпайтынына нық сенгенсің. Күндердің күнінде надан деп үкімін шығарып қойған сол адам сен білмейтін мүлдем жаңа қырынан ашылады. Сол, сен үшін бейтаныс қырында, ол – нағыз ақын екеніне көзің жетеді. Бұл сенің адамдығыңа сын мысал. Егерде адам болсаң, жаныңда жүрген сол пендеге деген көзқарасың өзгереді, оны бауырыңа тартасың, құрметтейсің. Ал жасөспірім кезіңдегі өмірлік сертіңде қалған, жүрегің қара тастай қатқан біреу болсаң, онда, «өмірде не болмайды» деп бұрылып жүре бересің.
Осы екеуінен, мен, алдыңғысын, өзгере білетін, қоғамға лайықтала білетін алдыңғы адамды құрметтеймін.
Батыста өткен ғасырдың екінші ширегі шамасында өрістеген постмодернизм деген мәдени құбылыс болған. Анығын айтсақ, бұл, суреткерліктен гөрі қабылдаушылыққа, тұтынушылыққа таман жақын тұрған, оқудың, тыңдаудың, тамашалаудың кілтипандарын көбірек түсіндіретін ілім. Қысқаша қылып айтсақ, төмендегідей болады. Жер бетінде, болмыста, аяқталған шығарма жоқ. Қандай да болмасын шығарма (сәулет, музыка, әдебиет, т.т.т. үлгісаі болсын, айырмасы жоқ) қабылдаушының санасында ғана өзінің ақырғы формасына енеді, ақырғы мазмұнға жетеді, сол жерде аяқталады. Яғни, оқырмансыз, тыңдаушысыз, тамашалаушысыз, жинақтап айтсақ, қабылдаушысыз көркем шығарма жоқ. Қанша оқырман бар, сонша Абай бар («Әркімнің өз Абайы бар» депті ғой біреу). Яғни, бұл жерде әдебиетті ғана сөз етсек, жазушымен шығармашылық бірлестікте болғандықтан, шығарманы, көркем формасын күрмеп, соңғы, ақырғы қалыпқа келтіретіндіктен оқырман енді өзі де автордың деңгейіне көтеріледі. Демек, оқырман жоқ – сансыз авторлар ғана бар. Демек, елдің барлығы – автор.
Қандай да болмасын шығарма, егерде ол жаңашыл болса – қашанда интеллектуалдық провокация. Шығармадағы жаңа түйсік, жаңа ойдың әсерінен қоғамда интеллектуалдық дауыл басталады. Осылайша, қоғам түлеп, жаңарып, жасарып отырады. Осы тұрғыдан келгенде суреткердің міндеті ауыр. Себебі, қандай да болмасын көркем ой әлеумет санасын сансыз рет шарлап өтіп, қуатын тауысқаннан кейін оның ғұмыры аяқталады. Осыдан кейін әлеуметте, осы, ескірген ойға қарсы иммунитет пайда болады. Күнде айтылған, өзгермей күнде қайталанып отырған ойға адамның еті үйреніп кетеді, селт етпейтін болады. Ой-сана ескі, заман ескі.
Қандай да болмасын ой, үш кезеңнен өтеді. Алғашында от шашып алаулап тұрған кезінде ол ой күпір болып саналады (күпірлік кезең). Содан соң жаңа ой қоғамдық санамен жарасым табады. Бұл оның қоғам тарапынан мойындалған даңқты кезеңі (ұлы идеялық кезең). Ең соңында ескіріп, артынан жеткен келесі лек жаңа ойдың жолына кес-кестеп тұрып, қоғам өміріне, мәдениеттің өркендеуіне кедергі келтіре бастаған кез (өлген, кертартпалық кезең).
Өнер тілінің ескіргендігі өткен ғасырдың 70-ші жылдарының ортасына таман пайымдала бастады. 1979 жылдың көктемінде ҚазПИ-ң жаратылыстану-география факультетінде қазақ жазушыларымен болған әйгілі кездесуде бір студент Асқар Сүлейменовке, – Аға, сіз, өнердің, әдебиеттің тілі ескірді дегенді қандай мағынада айтып отырсыз, осыны түсіндіріңізші, – деп сауал тастаған.
Сонда Асекең, әдетінше басын сәл кегжитіңкіреп аз-маз ойланып былай деген еді: – Мысалы, мен, немесе Әбіш Кекілбаев, немесе басқа бір жазушы көне түркі тілінде жазсақ, қалай болар еді? «Мен, Тәңрітек, Тәңіріде олмыш Білге, Тәңрі алқап қаған олұртым» десем, түсінер ме едіңіз?
Отырған жұрт күлген.
– Әрине, түсінбейсіз, – деді Асекең, – Әлбетте, профессор Томанов түсінер еді. Алайда, бұл оның мамандығы. Ал сіз түсінбейсіз. Себебі, көне түркі тілі баяғыда түрлі түркі тілдеріне айналған. Ғалымдар ғана білетін, оқи алатын жәдігер. Алшақ болса да, осы мысал менің алдыңғы ойыма дәлел бола алады. Қазір қоғамдық ой қозғалыссыз тұр, себебі, тіл ескірген. Мен бұл жерде қазақтың байырғы тілі ескірді деп тұрғам жоқ. Мен бейнелеудің тілі ескірді деп тұрмын. Себебі бейнелеудің еншісіне айналғанда қандай да болмасын сөз өзінің сөздіктегі мағынасынан кетеді.
Кешке қарай Төлеген ағаның үйінде сыртқа сөз шығармайтын шағын ортада отырғанымызда Асқар аға алдыңғы ойын тиянақтаған. – Көп адам түсінбеуі мүмкін, бірақ, қазіргі бейнелеудің тілі – ол кеңсенің, біздің кеңестік кеңсенің тілінен тамыр тартқан тіл, – деген сигаретін бұрқыратып отырып. Кей сөзді орысша үстеп айтатын әдеті бар еді.
– Наш изобразительный язык – это производная от канцелярского языка, – деген нығарлап (яғни, «біздің бейнелеу тіліміз кеңсенің тілінен бөлініп шыққан тіл» деген сөз).
Асқар ағаның төл шәкірті болмаса да, рухани шәкірті Дидар Амантай 90-шы жылдардың ортасында осы ойды баспасөз бетінде айтып қалған. Асқар аға азулы адам еді. Әлдекімнің ол кісімен әлі жетіп сөз таластырғанын көрмеппіз. Ал жас жазушы Дидарға, ұрынуға қара таппай отырғандар лап қойған. Ол 90-шы жылдар еді. Ал қазір 21-ші ғасырдың бірінші ширегі. Аталған идея қоғамда баяғыда орныққан. Бейнелеу тілінің ескіргендігін елдің барлығы мойындап болған.
Оянудың өзі пәленбай түрлі. Кейде баяғыда жер бетінен көшкен бір адам жаңа сапада қайта оянуы мүмкін. Абайдың өлең өрнегін байыптай зерделеген адам Бұқар жыраудың қайта тірілгенін бірден ажыратады. Қол жеткен жердегі Батыс пен Шығыстың мәдениетін мүмкін болғанша толық меңгерген Бұқар.
Нағыз ақын шын оянады. Бірақ, осы оянғандардың ішінде де нешетүрді дәреже болуы мүмкін. Біреу ғұмырының соңында ғана ояна бастайды. Жазған дүниелерін оқып отырып, шіркін,осының бәрін жас кезінде білсе ғой деп күйзелесің. Біреу шала-шарпы оянады. Осы ұйқылы-ояу күйінде шығармашылығын аяқтап өмірден өтеді. Енді біреу болады. Өтірік оянады. Оянғандардың жанында жүріп үйренгені. Ондай адам оянғансып, жорта ұйықтамағансып отырады. Шындығында ол – қалың ұйқыда. Айтқандарының барлығы – ұйқысырап жатып айтқан нәрселер.
Міне, құрметті оқырман, ояну, және ұйқыда жатқан басқаларды ояту, осындай, адам айтқысыз қиын іс. Ескі сөзге, кертартпа ойға құрылған кітап – ұйқыңды ұзарта түсетін мылқау кітап. Ал жаңа сөзге құрылған жаңа кітап, ол, бес уақыт мұнарадан азан шақырып айқайлап, мұсылман әулетінің иманына ұйқы бермейтін мүәзін сияқты. Ұятыңды өртеп, дүниеде бұдан саналы адами өмірдің бар екенін айтып маза бермейтін кітап. «Бейнелеудің тілі ескірді» дегенде, менің ұлы ұстазым Асқар Сүлейменов осыны айтқысы келген.
Бүгінгі сын
Елдің барлығы автор екен, өнерге әркімнің-ақ таласы бар екен. Олай болса, осындай жаппай демократиялық өнер жағдайында арткритика, өнер сыны қандай болмақ? Әрине, ең алдымен айтарымыз, қалай болғанда да бұрынғыдай болмайды. Жоғарыда айттық, кеңестік тоталитарлық, құқықсыз жүйеде өнер сыны мен цензура, екеуі бір-ақ нәрсе болатын деп. Көп жағдайда, әсіресе, тоталитаризмнің алғашқы кезеңінде, сынның айтқаны, сыншының пікірі кәдімгі үкім болатын. Шығарманың көркемдігі оның системаға деген адалдығымен өлшенетін. Дәлірек айтқанда, коммунизм идеалдарына адал болсаң болды – сен суреткерсің. Осыдан келіп өнер әулеті сол қатал заманның өзінде екіге жарылды. Бір әулет өнердің (таза өнердің) аңсарларына (идеалдарына) қолдан келгенше адал болуға тырысты. Зорлықшыл жүйеге амалсыз бас иіп, көне отырып, өнердің басты белгілерін сақтауға тырысқан бұлар – шын өнерпаздар. Екінші әулет – билікке арқа сүйеп, сол арқылы қай саланың да маманы болып жүре беруге болатынына көзі жеткен, заманның осы орасан кемшілігін өз пайдасына асырған алаяқтар. Орыс тілінде аталған әулеттің болмысы мен табиғатын айна-қатесіз бейнелейтін «мимикрирующие приспособленцы» немесе «мимикрирующее приспособленчество» деген тамаша термин бар. Мимикрия – жәндіктерге тән қабілет. Мысалы, кейбір жәндіктер, қауіп төнгенде ағашта тұрса сол ағаштың, жапырақта тұрса сол жапырақтың жасыл түсіне, жерде отырса топырақтың түсіне ене алады, терісінің бедерін өзгерте алады. Сол жәндікті аулап келе жатқан басқа жәндік, оны жапырақтан, бұтақтан, немесе топырақтан ажырата алмай қалады. Осылайша, жәндік өзінің жанын сақтайды. «Мимикрирующее приспособленчество» – қандай да болмасын саяси жүйеге, әлеуметтік ортаға, қандай да болмасын заң жүйесіне лайықталып, өзінің түсін өзгертіп отыратын, осылайша қандай да болмасын жүйеде жанын сақтап, өз тіршілігін ары қарай жалғастыру қабілеті деген сөз. Мысалы, кешегі Ресей империясының адал құлдары Кеңес заманында коммунизм идеалдарына ең адал адамдарға айналса, кеңес заманындағы ең ымырасыз коммунистер бүгінде, мысалы, Ресейде христиан дінінің ең қажырлы қорғаушылары болып отыр. Міне, мимикрия деген осы.
Билікке жеткеннен кейін өнерді, өнер адамдарын өзінің айтқанымен жүргізетін ол заман келмеске кетті десеңіз қатты қателесесіз. Себебі, қайталап айтайық, Сталин өлгенімен, сталинизм басқа атпен өмір сүріп отыр, тіршілігін жалғастырып жатыр. Ол не десеңіз айтайын – біздің санамыздағы, басқаның пікіріне, дүниетанымына, басқаның табиғаты мен болмысына деген өштіктің шын аты – сол баяғы сталинизм.
Алайда, «күн жаманы кетеді» дегендей, бұл құбылыс та тозады. Әлемдік, халықаралық деңгейде, «үшінші дүниенің», езгідегі халықтардың, нәсілдердің, ұлттардың құқықтары қалай мойындала бастаса, күнделікті өмірде, мәдени тұрмыста, қоғамдағы, өнердегі өмірдің көпталғамды, көпстильді екендігі де ақырындап мойындалып келеді.
Ендігі заманның сыны, бұрынғы дағдысынан, өнер шығармасына, ал шындығында суреткердің тағдырына үкім айтатын сұмдық әдетінен арылуы керек. Көркем шығармаға үкім айту мүмкін емес. Қандай да болмасын жаңа шығарманы, яғни, қандай да болмасын жаңа көркемдік әлемді тек түсіндіруге болады. Орыстың бір ақынының айтқаны бар, «Табиғаттың жаман күні жоқ» («У природы нет плохой погоды») деп. Сол айтпақшы, жаман шығарма болмайды. Жаңа шығарма түсініксіз болуы мүмкін. Алайда, түсініксіз болу – жаман болу деген сөз емес. Сіз сол түсініксіз шығарманы пайымдау, ақырсоңында түсіну барысында танымның жаңа биігіне көтерілдіңіз. Өзіңіз үшін мүлдем бейтаныс, жаңа әлем аштыңыз, рухани өрісіңіз кеңейді. Керемет емес пе!
Әлбетте, біз бұл жерде қағазға түскеннің барлығын талдап, түсіндіру керек деп отырған жоқпыз. Әрине, барлық нәрсені түсіндіруге болады. Бірақ, барлық нәрсені түсіндіріп керегі жоқ. Кейбір адам көркем шығарманың орнына өзінің психикалық ауруларының тарихын ұсынады. Ойымызша, ондай шығарманы әлеумет емес, басқа оқырман, басқа сыншы оқу керек.
Ең әуелі қандай да болмасын тексті пайымдай бастағанда, ол, өнер топырағынан өсіп шыққан ба, өнердің егемендігінде тұр ма – осыларды анықтап алу керек. Талдау, түсіндіру, содан кейін.
Бүгінгі жас ұрпаққа осы айтқан кеңестеріміз де (ақыл айту емес) жетер деп ойлаймыз.
Жетпіс жылдық нигилизм, кеңестік жахилиет заманы қайталанбасын десеңіз, жаныңызда жүрген адамға, оның мұқтажына, пікіріне, болмыс-бітіміне бет бұрыңыз. Адамзатты сүймеңіз – жаныңызда жүрген қарапайым адамды құрметтеп үйреніңіз. Себебі, «мен», қашанда «сен»-нен басталады.
«Алматы ақшам», 2013, 26 желтоқсан