Біз ертегілер астарына үңіле алдық па?
СерІкбол ҚОНДЫБАЙ
Қазақ атаулыға мектеп қабырғасынан таныс «Ер Төстік» атты ертегінің бір ертегілік фабулаға тоғыстырылған ежелгі далалық мифтердің жиынтығы екендігін көпшілік біле бермес. Өйткені, қазақтың ауыз әдебиетінің ескерткіштерінен осындай астарлы дүниені күтуді жай оқырман түгілі, маман ғалымдарымыздың өздері де дағдыға айналдырмаған. Өкінішке орай, солай болып кете беретін сияқты. Бұл мәселеге селқостықпен қарауға болар еді, бірақ, осындай «ұсақ-түйектер» жөнінде айғай сап айтса да, артық болмайтын сияқты. Мәселен, жақында теледидар жүзінен қазақтың бір мультипликатор-режиссері өзі (аты-жөні есімде жоқ) туралы айта келе, бір кездері толық метражды «Ер Төстік» мультфильмін түсіруге қамданғанын, осы мәселенің қаржы мәселесіне тіреліп, аяқсыз қалғанын өкінішпен баяндаған. Сол режиссер қаржы тапсын делік, бірақ ол Ер Төстікті мультфильмге айналдырмастан бұрын сол кейіпкердің образын толық түсіне алды ма? Әрине, жоқ. Кітаптағы 26 беттік толыққанды, тек қана қазақты ғана емес, басқа елдердің көрермендерін де қызықтыра алар, яғни, сапалық-көркемдік жағынан да, коммерциялық өтімділігі жағынан да жақсы болып шығатын анимациялық фильм етіп түсіре аламын деген талап жақсы. Бірақ, Ер Төстік ертегісінің мифтік сипатын түсініп болмай, сол арқылы оған жаңа, басқаша баға бермей жатып, жақсы фильм түсіру мүмкін емес. Осыны түсінетін уақыт жеткен сияқты. Олай дейтініміздің себебі – «Қазақфильм» киностудиясынан шыққан, жырлар мен ертегілер негізінде жасалған санаулы фильмнің (Қозы-Көрпеш туралы, «Тоғызыншы ұлдан сақтан», т.б.) сапасыздығы, ал олардың сюжетінің, образдарының, тіпті кейіпкерлер киетін костюмі мен беттеріне жағылған гримнің сүреңсіздігінің басты себебі – сырт көзге тым жұпыны, қарапайым да қарабайыр болып көрінетін фольклорлық дүниелерді дәл сол кейпінде көруде, оның астарындағы тұңғиықты көре алмауда жатыр. «Ер Төстік» ертегісінің қарапайым сюжеті мен кейіпкерлерінің арғы ағында өте күрделі мифтік табиғаттың жатқандығы сөзсіз. Осы сипатты бір мақалада түгел тәптіштеп баяндап шығу мүмкін емес, сондықтан, оның жер асты еліне түскен бөлігінің ғана кейбір тұстарының сыры туралы қысқаша баяндап көрелік.
Ер Төстік – мифологиядағы күн текті қаһарман (солярный герой). Оның есімінің қойылуы («шаңыраққа ілінген төсті жегесін бойға біткен бала», мұндағы шаңырақтағы төс -«аспандағы Күн») оқиғасынан да осы сипат аңғарылады. Ер Төстік туралы ертегінің негізгі қаңқасы б.з.д. 2-1 мыңжылдықтарда, яғни, қола және темір ғасырларының тұсында және дәстүрлі көшпеліліктің қалыптасу дәуірінде қалыптасқан. Бірақ сол кезеңдердің өзінде де ертегілік эпосқа тым ежелгі замандардың (неолит-этеолит) мифтік материалдары пайдаланылғанын аңғаруға болады.
«Ер Төстік» ертегісінің оқиғасы батырдың қонған жерінде қалып қойған егеуін іздеу идеясына құрылған, тек ертегіде осы ой көмескіленіп кетіп, ақыр соңында айтылмай қалады. Мифологиялық танымға сай Ер Төстік жай ғана егеуді іздемейді, ол адамзатқа қажетті от шоғын алу үшін «Ру ана-қожайынның жеріне» (яғни, Мыстан кемпірге) барады.
Бірінші мезет: Ер Төстік жер астына түскеннен кейін ең алдымен Жылан-Бапыханның еліне барады. Жылан-Бапыхан немесе Жылан-Баба-хан — прототүрктердің мифологиялық түсінігіндегі «ата-баба елінің әміршісі» (өлілер дүниесіндегі ата-баба еді). Бұл түсініктің қалыптасу уақыты – б.з.д 5-4 мыңжылдықтар, яғни прототүрктік тілдің протоэлам және протодравид тілдерінен ажырамай, біртұтас тілді қауым болып тұрған кезі. Территориялық тұрғыдан бұл – Оңтүстік Кавказ немесе Солтүстік-Батыс Иранның бір тұсы. Бұлай дейтін себебіміз – жылан культі мен жылан тотемі (жыланды ата-баба деп есептеу) белгілі тарихи халықтар ішінде тек дравидтерде және эламдықтарда ғана жақсы дамыған. Дравидтік мифология хақында: «Следует отметить широкое распространение культа змей, которое ассоцировались с дождем, плодородием, богатством и часто рассматривались как хранители домашнего очага» (Мифы народов мира. 393-бет) – делінген. Сондай сипат эламдықтарға да қатысты айтылады: «Одна из наиболее характерных черт эламской мифологии – почитание змеи как символа изобилия, плодородия и вечности; змеи нередко изображались с человеческими головами» (Мифы народов мира. 659-бет). Дәл осындай жылан культінің сақтарда да болғанын кезінде С.Толстов жазған болатын, ал осы культтің скифтерде де болғанын археологиялық ескерткіштерден де, мифологиялық материалдардан да анықтап отырмыз. Сол сияқты А.Нащекин б.з.д. ІІІ-І – б.з. VIII-XI ғасырлар аралығындағы түрктерде жыланды бейнелеу дәстүрінің болғандығын, Қ.Байпақов пен Л.Ерзакович түрктік жылан культінің болғандығын жазады. Л.Гумилев болса, жылан культінің парфиялықтарда (яғни, дайларда немесе тұрандықтарда) болғанын атап көрсетеді. Ең бастысы – қазақ ертегілерінен де, қазақтың сенім-нанымдарынан да арғы қазақтарда бір кездері жылан культінің болғанының анықталғандығы, өйткені Ер Төстік баратын Жылан-Баба хан образы басқа ертегілерде де кездеседі, осындай қайталама түсініктер «Ертегілер жинағының» бес томдығындағы 11 ертегісінде кездеседі, яғни бұл – тұрақты, кеңінен таралған прототүрктік түсінік.
Ер Төстік Жылан-Баба ханның ордасына барғанда, оның алдынан әуелі екі қара шұбар жылан шығады, олар – орда есігі алдындағы күзетшілер. Одан кейін батырға екі сұр жылан кезігіп, батырдың қойын-қонышына кіріп шығады, бұлар – ханның ұлы мен қызы делінеді. Соңында екі сары жылан шығады, олар – Жылан-Баба ханның өзі мен бәйбішесі. Міне, қазақ ертегісі қаншама замани, діни өзгерістерден өткенімен, жыландарға берілген жағымды сипатты сақтай алғаны көрініп тұр. Жылан-Баба Ер Төстікті бір үлкен шаруаға жұмсайды, оны орындағаны үшін әлгі жылан-қызын батырға әйелдікке береді. Әрине, ертегі осы жәйтті елеусіз оқиғаға айналдырып жіберген (ертегіде осы жылан-қыз жолдың ауырлығына шыдамай өліп қалады), дегенмен, «жылан-қызға үйлену» мотиві жағымсыз сипатқа ие болғанымен, қазақ ертегі-аңыздарында сақталған. Ал, осы мотивтің негізгі сипаты ежелгі скиф көшпелілеріне қатысты миф фрагменттерінен де табылып отыр. Мысалы, ежелгі римдік автор Валерий Флактың дерегіндегі скифтік, бас тәңіриенің әйелі «жартылай айуан денелі және екі жыланы бар су перісі» (нимфа с полузвериным телом и двумя змеями) екендігі айтылады. (Мифы народов мира. 2 том. 469-бет), мұнда да бір емес, үш емес, он емес, нақты екі жыланның бар екендігі ерекшеленіп көрсетілген. Сицилиялық Диодор деген автордың мәліметіне қарағанда, скифтік бас тәңірінің әйелі «белінен төмен қарай жылан денелі» қыз екен делінеді. Сол жылан-қыздан «Скиф» деген бала дүниеге келіп, Скифтің Пал және Нап деген екі баласынан екі тармақты скиф халқы тарапты. Антикалық авторлардың мәліметі және археологиялық ізденістер нәтижелері скиф дәстүрінде жылан аяқты және иығынан өсіп шыққан екі жыланы бар тәңірі –қатын түсінігі болғандығын көрсетіп отыр (осындай кейіпкер бейнеленген скифтік туынды Украинада, Киевтегі музейде сақтаулы тұр). Иығынан өсіп шыққан екі жыланы бар скифтің тәңірі-қатын образы мен қазақтың үнемі қойны-қонышқа кіріп жүретін екі жыланының образы арасында тікелей сабақтастық бар. Яғни, арғы қазақта да осындай мифтік тұлға болған, оның әлгі «қойны-қонышқа кіру» әрекетін инициациялық (не жыныстық қатынасқа негізделген) әрекет деп түсінуге болады.
Скифтік түсініктердің тіркелу уақыты – б.з.д. V-І ғасырлар, яғни скифтерде және олардың арғы бабаларында (б.з.д. 2-1 мыңжылдық) түрктерге тән жылан культінің болғандығы көрініп тұр. Міне, Ер Төстіктің де «қойны-қонышына кірген екі жыланға үйленуі» реалды уақыт бойынша алғанда, берірек дегеннің өзінде б.з.д. 2-1 мыңжылдардың түсінігіне жатады. Біз Ер Төстіктің «Жылан-баба еліне» баруынан бүгінгі қазақтың өзінің осыдан 6-7 мың жыл бұрынғы Иран мен Кавказ аймағындағы өмір сүрген реалды ата-баба еліне оралуын көргендей боламыз. Өйткені, қазақ тарихшысына беймәлім болып келген арғы қазақ тарихының бастауын, яғни, «Мәңгі Елді», қазақ ертегісінің өзі көрсетіп отыр!
Екінші мезет: Жылан-баба Ер Төстікті Темірханның еліне жұмсайды. Оның елі «әлдебір таудың түбінде, терең көлдің жағасында» делінеді. Бұл жерде осы ел мен оның ханының есімін жеке-жеке қарастыруға тура келеді, өйткені, ертегі бір-біріне жақын келетін екі түсінікті араластырып жіберген. Біріншіден, «жер астындағы әлдебір таудың етегіндегі, әлдебір терең көлдің жағасындағы» елдің тікелей паралеллі шумер мифологиясында сақталған. Ол – Абзу кеңістігі. Шумер мифі бойынша Абзу – жер астындағы тұщы сулардың ғаламдық мұхитының атауы. Яғни, Абзу бір жағынан, су дүниесі болса, екінші жағынан, жер астындағы қуыс кеңістік. Оның екінші бір атауының «Энгурра» деп аталуы да сондықтан, өйткені, шумерлік «энгурра» сөзі мен қазақтың «үңгір» сөзі бір түбірден өсіп шыққан сөздер. «Абзу» сөзінің өзі түрктік «абақ» (абас > абұс > абсұ) сөзінен шыққан. Сонымен, Ер Төстіктің баратын жерасты дүниесі мен Темірхан елі де шумерлік Абзуға (Энгурраға) параллель боларлық прототүрктік дүние.
Абзудың иесі – Энки, «энгурра» атауы да осы Энки есіміне байланысты, ал «Энки» сөзінің қазақша сәйкесі – «үңгі», «ұңғы», яғни, әлдебір тесік, шұңқыр, үңгір ұғымдарына негіз болған праформа болып табылады.
Ертегілік Темір образы іс жүзінде тарихта болған Ақсақ Темір образынан бөлек, бірақ, XV-XIX ғасырлардағы ноғайлы-қазақ аңыздық жады ежелгі ертегілік Темір образы мен тарихи Темірлан образын біріктіріп жіберген. «Темір» есімді кейіпкерлер «Күн астындағы Күнікей қыз», «Тотан батыр» , т.б. ертегілерде бар және де, осылардың барлығында да Темірхандар бір сипатты – «жерасты елінің билеушілері» болып табылады. Біз осы ертегілік-мифтік Темір образының табиғатын Маңғыстауда, Каспи (Хасарлы) теңіз жағалауында тұрған Темір-бабаға қатысты аңыздардың мифтік сипатын іздестіру барысында анықтадық. Сондықтан, Ақсақ Темірден бұрынғы заманда да «ертегілік Темір» образының болғандығын сенімді түрде айта аламыз. Міне, осы ертегілік Темірлерге орны мен сөздік тұрқы жағынан сәйкес келетін шумерлік параллельдің есімі ретінде Думузиді, семиттік Таммузды атауға болады (Темір > Думузи).
Шумерлік Думузи де – жерасты дүниесімен байланысты мифтік бейне, ол Нингишзидамен бірге «о дүние елінің қақпасын күзетуші» болып есептелінеді. Міне, «о дүниелік» Думузи мен «жерастылық» Темір хан бір текті кейіпкерлер болып тұр. Бір қызығы, Думузимен бірге күзетші болып тұрған Нингишзиданың келбеті назар аудартарлық, ол – кейінгі шумерлік-аккадтық мифте еркек сипатын иеленіп, «жер асты патшалығының әміршісі Ниназудың баласы» ретінде көрінгенімен, бастапқыда әйел сипатты кейіпкер болған мифтік тәңірие. Ең бастысы, ол – мүйізді жылан және «иығынан өсіп шыққан екі жыланы бар» пенде түрінде суреттеледі. (Мифы народов мира. 2 том. 221-бет). Осындай Нингишзида бейнеленген кубок Лагаш қаласының орнынан табылған, б.з.д. ХХІІ ғасырға жатады. Бұл – «Ер Төстік» ертегісіндегі Жылан-баба хан ордасының алдын күзетіп тұрған «екі қара жыланның» параллелі. Міне, бұл жерде де «Ер Төстік» ертегісінің мифтік фрагменттері бізді б.з.д. 5-4 мыңжылдықтардағы Шумер маңы кеңістігіне, яғни, Иран мен Оңтүстік Кавказ ареалына алып бара алады.
Үшінші мезет: Ер Төстік Жылан баба елінен шығып, Темірханның еліне сапар шеккенде, оған алты адам кездесіп, батырдың шаруаларына қолғабыс көмек береді. Ертегіде олардың саны алтау және оларға қазақы атаулар берілген. Епті, Желаяқ, Тыңшы, Таусоғар, Көлтауысар, Қырағы. Міне, осы жер астының алты өнерпазы түсініктегі «абгал» образының тікелей, қарабайырланған ертегілік параллельдері болып табылады. Миф бойынша, шумерлерге ең алғашқы болып қала салуды, яғни, өркениетті үйреткен мифтік пенделер – «абкаллу» -лар екен. Б.з.д. ІV-ІІІ ғасырларда өмір сүрген, парсы Бабыл ортасымен таныс болған Берос деген грек тарихшысы шумер-аккадтық «Оаннес» деп аталған образды сипаттайды. Оаннес – шумер-аккад мифіндегі балық «жартылай адам, жартылай балық» кейпінде «бірінші адам» болып саналады.
Бастапқыда адамдар құдды аң сияқты, тағылық жағдайда ғұмыр кешкен көрінеді. Сүйтіп жүргенде теңіз астынан Оаннес шығып, Бабыл (ар жағында – шумер) халқына егін егуді, қала мен зияратхана (храм) салуды, ғылымды, жазу-сызуды үйреткен екен, яғни адамзатқа өркениеттің алғашқы жетістіктерін жасап берген екен.
Міне, осы грек тарихшысының жазбасы арқылы мәлім болған мифтік образды зерттеушілер шумер мифіндегі Энки, Кулулу (ол да – жартылай балық денелі адам), абгал (абгаль) образдарымен байланыстырады. Мұндағы абгалдар – Энки тәңіриеге бағынышты болған, жер астындағы тұщы сулардың ғаламдық мұхиты – Абзуда тіршілік ететін данышпан-пенделер, «олар Қосөзен (Месопотамия) ареалдағы қалалардың көпшілігін салған» деп есептелген. Яғни абгалдар – алғашқы өркениетшілер болып табылады.
Сонымен, осыдан шығатын басты түйін – «шумерлерге өркениетті үйретушілер абгалдар» деген сөз. Біз шумерлік абгалдардың типологиялық тұрғыдан гректік гиперборейлерге (абаристерге) сәйкес келетіндігін айтып өттік. Міне, Ер Төстіктің жер асты дүниесінде серік болатын алты ғажайып көмекшісі, әлдебір өнердің иелері – осы абгал-абаристер (гиперборейлер) болып табылады. Олар батырға қиын-қыстау сәттерде көмек беріп отырады.
Шумерлік абгалдар саны, әдетте, жетеу болып көрсетіледі. Ал, Ер Төстіктің көмекшілерінің саны – бар болғаны алтау. Бірақ, бұл сәйкессіздік де оңай шешіле алады, өйткені, шумер-аккад мифтік эпостарында реалды өмір сүріп, өлген соң аттары аңызға айналып кеткен тарихи тұлғалар да абгалдар қатарына жатқызылады. Мәселен, шумер аңыздарында Киш қаласының билеушісі Этана , Эредуг қаласынан шыққан Адапа, Урук қаласының патшасы Гильгамеш әрқайсысына арналған мифтерінде осы «жеті данышпан» — «жеті абгалдың» қатарында аталатын болған. Сондықтан, Ер Төстіктің өзін де әлгі алты көмекшісіне қосып, «жетінші абгал» деп есептеуге болады.
Бір назар аударарлық тұсы, әлгі абгалдар қатарына жатқызылып жүрген Этана, Адапа, Гильгамеш сияқты «жер бетінің адамдарына» қатысты баяндалған оқиғалардың кейбір тұстары Ер Төстіктің оқиғаларына ұқсап кетіп жатады. Мәселен, Этана туралы аңыздардың бірінде жылан мен бүркіттің қарама-қарсылығы туралы баяндалады.
«Бүркіт жыланмен достық жөнінде шарт жасасып, артынан оны бұзады, яғни, жыланның балаларын бірінен соң бірін жей бастайды. Сүйтіп, бүркіт «Шамаш антын» бұзғаны үшін жазалануы тиіс болады. Шамаштың ақылын тыңдаған жылан өлген бұқаның ішіне кіріп жасырынып жатады да, бұқаға шүйіліп келіп қонған бүркітті ұстап алып, қауырсыны мен мамығын түгелдей жұлып, орға тастап жібереді. Сол Шамаштың айтуымен Этана батыр бүркітті құтқарып алады. Соның ризашылығына бүркіт Этананы аспанға алып ұшып, Этананың бедеу қатынына керекті «туу шөбін» тауып бермек болады» (Мифы народов мира. 2 том. 671-бет).
Жалпы, осы аңыз үзік-үзік болғандықтан оған толықтай түсінік берудің қиындығы бар, дегенмен, біз өз кезегімізде «жылан мен бүркіт» қарама-қарсылығынан қазақ ертегілеріндегі «айдаһар-жылан мен алып қарақұс» (самұрық) оппозициясын көруге болады, ал бүркітті құтқарған, сол бүркіттің арқасына отырып аспанға ұшқан Этананың бейнесінен алып қарақұс балапандарын құтқарып, сол жақсылығының ақысы ретінде алып қарақұстың көмегімен жер астынан үстіне шығатын Ер Төстікті көріп отырғанымызды айта аламыз. Гильгамеш болса, сапарға шыққан Күн тәңіриесінен жеті амулетті сыйға алады, осы жеті амулеттің көмегімен жеті түрлі қиындықтан өтеді, бұл — әлгі Ер Төстікке көмек беретін жеті көмекші (алты көмекші және сегізаяқты Шалқұйрық) саны мен функциясына сәйкес келеді.
Досынан айырылған Гильгамеш мәңгілік өмір іздейді, бұл жөнінде топан су оқиғасының жалғыз куәгері болған Зиусудра деген кісіден сұрайды, ол болса, Гильгамешке мәңгілік өмірге жетудің екі жолы жөнінде айтады. Соның бірі – мұхиттың (Абзудың) түбіндегі өсетін «өлімсіздік шөбін» алу еді. Гильгамеш мұхиттың түбінен осы шөпті ала алады. Бірақ, ол шөпті жалғыз өзі жей салмай, Урук қаласының ерлерімен бөліспек, өз халқына жеткізбек болады, бірақ шөпті жылан ұрлап әкетеді. Міне, осы «су түбіндгі шөп» пен «Ер Төстік» ертегісіндегі «Жер астындағы терең көл түбідегі тайқазан» бейнелері типологиялық деңгейде бірдей түсініктер болып табылады.
Ер Төстік оқиғасы барысында баяндалатын Ғаламдық бәйтерек пен самұрық (алып қарақұс) бейнелерінің параллельдері де шумер мифінен табылады. Бұлардан басқа да ұсақ-түйек ұқсастықтар бар, тек анық көрініп тұрған көрнекті мысалдары болмағандықтан, оларды көрсете қоюдың өзі көп түсіндірме жасауды қажет етеді, ал оны газет беті көтере бермейді.
«Ер Төстік» ертегісі тек шумер-эламдық дәуірге тұтас уақыттың мифтік түсініктерін ғана емес, одан кейінгі қола, темір ғасырларының, көшпелі дәуірдің түсініктерін де сақтап қалған. Мәселен, сегізаяқты Шалқұйрық – қола заманының (андронов) «Күн текті» образдарының бірі, оның тікелей параллелі – скандинав сағаларында (сегізаяқты Слейпнир деген тұлпар; Хермод деген батыр, Ер Төстік сияқты, Слейпниге мініп о дүниеге барып қайтады) бар. Жалпы, Ер Төстіктің іс жүзінде «кер биенің төсінен» тууы (яғни, «адамның жылқыдан жаралуы» мотив») да, батырдың жер астына сапар шегуі кезінде Шалқұйрықтың сенімді серігі болуы да – қола заманының түсініктері қатарына жататындығын айтуымыз керек, өйткені Ер Төстіктің Шалқұйрыққа мініп, «жер астын түсіп кетуі» дегеніміз – қола және оған ілескен көшпелілік замандағы «өлген адамды молаға мініс атымен бірге жерлеу» ғұрпының ертегіленген түрі болып табылады.
Миф осылармен аяқталып қалмайды. Ер Төстік оқиғасынан біздің түсінгендеріміз аз болмағанымен, әлі аңғара, түсіне қоймағанымыздың да аз емес екендігін мойындаймыз. Яғни, жиырма шақты бетке жететін қарапайым ертегінің тым күрделі өткен шағы бар. Бізге белгісіз, қолжазба қорында сақталған және жеке өлкетанушылардың кітапшасы мен басында сақталған ертегілік варианттар бар. Ақыр аяғы. «Ер Төстік» ертегісінің ұлттық нұсқалары қырғыздарда, алтайлықтарда, түмендік татарларда бар. Қырғыздың «Ер Төштігі» қазақтікіне қарағанда толық, монументальді және тек өлеңмен берілген эпос түріндегі «шоң туынды». Олармен де танысып шығу қажет. Міне, осындай әлі толық түсініліп болмаған фольклорлық дүниеге бір-екі рет көз жүгіртіп шығып, сценарий жазып, фильм қою жазғыштар мен түсіргіштер үшін оңай да шығар, бірақ сол түсірілген дүниелердің американдық «Уолт Диснейлік» анимациялық фильдеріндей монументальді және танымал болып шығатындығына күмәніміз бар. Кино мәселесінде маман болмасақ та, қазақтың саусақпен санарлық мультфильмдері мен ертегілік фильмдерін ең болмаса, бір рет көріп шыққан көрермен ретінде айтатынымыз – фольклорлық материалдың мифтік табиғатын түсінбейінше, қарабайыр фольклорлық халықтық кейіпкерді, оның киім-кешегін, тұратын үйі мен кеңістігін, істетейін ісін сол мифтік сипаттармен толықтырып, жаңаша сипат бермейінше, осындай фильмдерден бірдеңе шығады деп айта алмаймын. Мыжырайған тымағы бар, ботқа бет Алдаркөсе, жапырайған киіз үй, жалпиған бай сияқты, тек 19-20 ғасырлардағы «жасанды ұлттық киімді» киген кейіпкерлері бар сүреңсіз фильмдерді ұрпақтың есінде сақталады деп ойлау – шығармашылық селқостықтың қылмысты түрі. Демек, Ер Төстікті де кино кейіпкеріне айналдырмастан бұрын, оның және онымен қатарлас жүрген бейнелердің сипатын түсініп алу керек.
Алтын Орда. 22-ақпан, 2002 жыл
Зира Наурзбаеваның «Ер-Тостик»: Реконструкция ритуала «третьего рождения» мақаласын оқыңыз