Мен, Асқар Сүлейменовтың әр кезде әдебиет пен өнер жайында айтқан пікірлерін қолдан келгенше жинадым. Кейбір ойларын тура өз аузынан естіп жазып алсам, кейде әңгіменің көлемі 
тым үлкен болып дәл сол сәтте жазып үлгермеген жағдайда шама-шарқымша еске сақтап артынан мұқият қағазға хаттап түсіріп қоюшы едім. Ал «Асқар Сүлейменов пәлен жерде пәлен деген екен» дегенді естісем, оны Асекеңнің өзінен тәптіштеп анықтап жазып алатынмын. Әрине, Асекең сол айтқандай қылып жеткізе алмаушы еді. Санасына сыймай ақтарылып тұрған ойдың қайсыбірін еске түсірсін. Ондайда ол әуелі әңгімені кімдерге айтқанын, содан соң сол жерде тағы кімдердің болғанын есіне түсіріп барып, қозғалған тақырыпты жаңғыртатын. Және жолшыбай тағы да қаншама құнды ойлар қосылады. Ақылдының жаңылғанының, адасқанының өзі керемет қой.
Осы, әр кезде түрлі тақырыпта айтылған пікірлерді бүгінгі салқын көзбен қарап отырғанда мені бір нәрсе қайран қалдырды, Бұл, әрине, нақты ғұламаның айтқан ойлары. Оған дау жоқ. Бірақ, бақсам, бұл соғыстың аржақ-бержағында дүниеге келген, ауыр тағдырдан ерте есейіп ержеткен, ерте кемел тартқан бір ұрпақтың танымы ғана емес. Бұл мүлдем басқа құбылыс. Шамасы, Асқар Сүлейменов өз тағдырында, қазақтың Қайта Өрлеуін жалғыз өзі кешіп өткен сияқты. Ойдың өресі осыған меңзейді.
Қазан төңкерісінен кейін бұрынғы Ресей империясының территориясында жаңа инквизиция басталды. Мағжан ақын айтқандай, «Қызыл тіл кісенделген» заман келді. Ол кезде Ленин патшалығының ұшықиыры жоқ сияқты болып көрінетін. Сол себепті, тұтас системамен болсын, сол системаның адал құлы – тобырмен болсын, жекелеген адаммен болсын – Асқар Сүлейменовтың ақымақпен сөз таластыратын әдеті жоқ еді. Себебі, Асқар Сүлейменов өзінің қандай заманда, қандай ортада өмір сүріп отырғанын, кімнің кім екенін, ненің не екенін өте жақсы білетін адам еді. Сыртқы түрі момын болғанымен қатерлі күрескер еді. «Шайтанмен, оның атын атамай-ақ күресуге болады» деген мәтелі бар еді Асекеңнің.
Асқар Сүлейменовтың жазба мұрасынан, ауызша айтқандарынан сіз ешқашанда радикалдық, диссиденттік ой-пікір ұшырастыра алмайсыз. Оның жалғыз ғана елеусіз қаруы – өнер туралы, жалпы мәдениет туралы бейтарап, бейбіт пікірі еді. Бірақ, бұл мәселенің сырт көрінісі ғана еді. Ойлы, ақылды пікір адамның ішкі дүниесін жаңғыртады, атадан балаға мұра болып ауысқан жалған идеалдардан, жасанды құндылықтардан арылтады. Ал, ұрпақ рухани құлдықтан құтылғанда саяси күрестің керегі де болмай қалады. Сіз мақсатыңызға жеттіңіз. Баяғы аталарымыздай алмас қылышпен емес, сертке берік қара қалам және ала қағазбен.
* * *
Құрметті оқырман, менің бұл жазып отырғаным көркем шығарма емес – естелік. Сондықтан кейіпкерімнің әр кезде әр себеппен айтқан эстетикалық ойларын бір тақырып аясына топтастырып, өмірде болмаған сюжет ойлап шығарудың ешқандай реті жоқ. Сол себепті, мен, Асқар Сүлейменовтың пікірлерінің жүйесін тұрған тұрысында, қажетті түсініктемелермен ғана бермекпін. Екі пікірдің арасы алшақ болып жатса сөге көрмеңіз, бұл – менің жазбаларымның құрылымынан солай болған.
* * *
«Фотографиялық эстетика» («фотографическая, мгновенная эстетика») «фотографиялық, ілездік пайымдау» («фотографическое, мгновенное осмысление») дегеннің не екенін мен алғаш рет Асқар Сүлейменовтен көрдім. Бірде Рамазанның бөлмесінде сол кездегі әйгілі жапон жазушыларының әңгімелерін оқып, талдап, бас қатырып отырғанбыз. Рамазанмен бір топта оқитын еврей бала бар еді. Аты есімде жоқ, фамилиясы – Бренер болатын. Сол ваннаға барып қолын шайып келе жатып Төлеген ағаның бөлмесіне бас сұғып өтті.
– Көрші бөлмеде Асқар Сүлейменовтің өзі отыр. Сол кісіні шақырайық, – деді қайтадан орнына отырып жатып.
Барлығымыз қосылып, «Асқар аға!» деп айқайладық. Біраздан соң Асекең келді. Біз проблеманы айтып, қанша оқысақ та түсіне алмаған бірнеше әңгімені алдына қойдық. Асекең қолына ілінген әңгімені ала салды. Бұл Акутагаваның әйгілі «Батат езбесі» («Бататовая каша») атты шығармасы еді. Асекең әңгімені оқыған жоқ. Тек бірінші бетті қарады, қалғанын немқұрайды парақтап өтті де, соңғы бетке бірнеше секунд қана көз тоқтатты. Болды.
– Бұл жапон миниатюризмінің өлімі жайлы әңгіме, – деді содан соң сәл күрсініп, орындықтың арқалығына шалқайып.
– – Түсінбедім, – деді Бренер таңқалып, – Сіз, әңгімені тіпті оқыған да жоқсыз ғой. Таратып айтыңызшы.
– Әңгіменің басында бір самурайдың батат ботқаны жақсы көретіндігі, сүйіп жейтіндігі айтылады ғой, солай ма? – деді Асекең.
– Иә, солай, – дедік барлығымыз қосылып.
– Ал әңгіменің аяғында басқа самурай, оны қонаққа шақырып, алдына бірнеше жүз адам жейтіндей қылып, батат ботқасын тау қылып үйіп қояды. Осыдан кейін бас кейіпкер сол тамақты жеккөріп кетеді. Яғни, бұл жапон мінезіндегі не нәрсенің шағын, аз болғанын қалайтын миниатюризмге айтылған мадақ жыр.
Бәрі орын орнына келді. Ештеңе дей алмадық. Асекең екінші әңгімені қолына алды. Бұл жолы алғашқы екі бетке сәл шұқшиды да, содан кейін соңғы бетке бір қарады. Болды.
Әңгіменің ұзын-ырғасы. Бір жапондық өнертапқыш сиқырлы деуге болатын электрондық лампа ойлап шығарады. Лампаның өтіне тұрған адамның экрандағы бейнесі мүлдем басқа болып шығады. Мысалы, бір адам кактус, бір адам – қоян болып, ал енді біреуі – акула болып көрінеді. Өнертапқыш, өзінің таңғажайып туындысын алып, циркке барады. Цирктің бастығы көріп, ертең хабарласам дейді. Ертеңіне өнертапқышқа «Надандықты қорғау жөніндегі бүкіләлемдік комитеттің» (осындай да комитет болады екен-ау) президентінің өзі хабарласады. Кеңсесіне шақырады. Сол президент өнертапқыштың лампасын бүкіл патентімен 200 млн. долларға сатып алады. Бұл ақшаны әйеліңіз бен балаларыңыз ала алатындай етіп банкке салыңыз дейді президент. Ойында ештеңе жоқ өнертапқыш ақшаны екіге бөліп әйелі мен балаларының атына салады. Ал енді мына контрактың құрметіне шампан ішейік дейді президент. Әңгіменің аяғында өнертапқыш у қосылған шампаннан өледі.
Бәріміз аңтарылып Асекеңе қарап отырмыз. Асекең жымиып күлді.
– Андрей Тарковскийдің «Сталкер» деген фильмін көрдіңдер ме? – деді содан кейін, – Ағайынды Стругацкийлердің «Жол шетіндегі пикник» («Пикник на обочине») деген шығармасы бойынша түсірілген.
Елдің барлығы көрген болып шықты.
– Міне, бұл әңгіменің идеясы сол «Сталкерден» алынған, – деді Асекең. – Хотя ,керісінше де болуы мүмкін. Жапон жазушысы өз әңгімесін қашан жазды, Тарковский өз фильмін қашан түсірді, кімнен кім алды, кімнен кім үйренді – білмеймін. Тіпті, екеуі бірін-бірі білмеуі мүмкін. Идея екеуіне шамамен бір уақытта келуі мүмкін.
– Аға, тезірек әңгімені талдаңызшы, – деді Рамазан.
– Жақсы, – деді Асекең, – «Сталкерде» бір адам, өзінің жазылмайтын дертке ұшыраған қызына шипа іздеп Зонаға барады ғой. Сонда Зона оған, баласына арнап шипа емес, оның өзіне зор байлық береді. Себебі, Зона, адамның ауызбен айтқанына қарап емес, оның ішкі сұранысына қарап береді. Яғни, қызына ем сұрап барғанымен, кейіпкердің шын ниеті ақшада ғана еді. Немесе Зона ешқандай сөз бен сезімге сенбейтін структура. Ол адамның ішкі матрицасына ғана жауап береді. Жапон әңгімесіндегі лампа да сондай нәрсе. Адамның сыртқы түрі мен ішкі түрі бар. Нағыз шындық сол ішкі түрінде, матрицада. Лампа экранға сол матрицаның суретін түсіреді. Бұл жердегі Зона біздің ұғымымыздағы абақты емес, түсініксіз түрлі оқиғалар болатын тылсым аймақ.
Бұл жолы да ешкім үндей алмады. Тек жалт-жалт етіп бір-біріне қарасқан.
– Ал, енді мына әңгімені қарап беріңіз, – деді Рамазан тағы бір кітаптың бетін ашып ұсынып.
Бұл Акутагаваның «Жылқы аяқ» («Лошадиные ноги») деген әңгімесі еді. Асекең әдетінше әңгімені парақтап шықты да, шылымын тұтатып орнынан тұрды.
– Мен сендерге бүкіл жапон әдебиетін талдап беруім керек пе? – деді жымиып, – Өздерің де миларыңды қажап, біраз жұмыс істетпейсіңдер ме?
Бұрылып жүре берген.
– Тым құрмаса кілтін айтыңызшы, – деді Бренер қалжыңдай жалынып.
Асекең есікке бір сәт қана бөгелді.
– Гогольдің «Нева проспектісі» жинағын қайыра оқып шығыңдар, – деді, содан соң кетіп бара жатып.
Кейін тағы бір кездескенімізде жылдам оқу техникасы жайында әңгіме болды.
– Осылайша оқуға қалай жеттіңіз? – деп сұраған едім.
– Көп адам сөйлем қуалап оқиды, – деді Асекең. – Ең өнімсіз тәсіл. Ол бұрынғы әдебиетке жарасатын. Ал қазіргі әдем әдебиетінің структурасы мүлдем басқа, тиісінше ондай әдебиет басқаша оқуды талап етеді. Қысқаша айтқанда, қазіргі текстер сөйлемнен емес – блоктардан тұрады. Орыстар оны «смысловые блоки», «смысловые куски» дейді. Бізше «мағыналық блоктар».
Бетіме күмәндана қарап аз-маз отырды.
– Теңеуім сәтсіз шығар, бірақ сәтсіз болса да айтайын, – деді, содан соң, – Мысалы, көп қабатты үйлерді дайын блоктардан құрап шығады емес пе, қазір. Қазіргі әдебиет те солай. Қазіргі романдар жазылмайды – дайындалады. Яғни, қазіргі әдебиетті оқығанда, сол мағыналық блоктарда ненің әңгіме етілетінін қарап қана шығасың. Болды. Мысалы, Акутагаваның әңгімесін алайық. Ондағы бар кілтипан әңгіменің басын бастап, аяғын тұйықтайтын екі блокта. Ал қалғаны осы екеуінің арасын толтырған ассоциациялар ғана.
– Ал екіеші әңгіме… мүлдем басқа. Тамаша, – деді сәл үнсіздіктен кейін, – Тамаша әңгіме. Гениальный әңгіме. Біздің цензура оны біліп өткізді ме, әлде байқамай жіберіп алды ма? Кім біледі?
Бетіме қарап күлді.
– Біз туралы, біздің система туралы әңгіме ғой. Джордж Оруэллдің «1984», «Скотный двор» романдары сияқты «Надандықты қорғау жөніндегі бүкіләлемдік комитет», ол бүгінгі әлемнің сиқы. Өнертапқыш ойлап шығарған лампа, адамның шын бағасын беретін және оның әлеуметтегі орнын көрсететін тетік. Яғни, ол ешкімге керегі жоқ, пайдасыз нәрсе. Надандық өте қымбат тұрады. Адамзатты надандықта ұстау үшін қанша ақша керек болса, сонша жұмсалады. Қарашы өзің, бірді екілі адам болмаса, өз орнында отырған адам бар ма, осы біздің қоғамда?..
… 70-шы жылдардың соңында, біз, әдебиетпен әуестенетін жастар Төлеген ағаның үйіне көп жиналатынбыз. Әсіресе филфактың орыс бөлімінде оқитын студенттер, орысы бар, еврейі бар, Рамазанның бөлмесінде отырып өлең оқып, пікір алмасып, әдеби салон ұйымдастыруды әдет қылып алған. Және Төлеген ағаны іздеп келе қалса, Асекеңді арамызға шақырғанды тәуір көретінбіз.
… Қыстың бір ұзақ кеші еді. Мандельштамның, Волошиннің, Ахматованың бұрын естілмеген өлеңдері оқылды. Үлкендермен отырған жерінен қиылып шақырғаннан кейін, сөзімізді жерге тастамай Асекеңнің жанымызға келіп отырғанына біраз болған. Жұрт бір саябырсығанда Асекең тамағын кенеп алып, өзінің жұғымды даусымен бір өлеңді оқи бастаған. Мәнері осынша әдемі болар ма. Ең соңында даусы болар-болмас қырылдаңқырап,
– С любимыми не расcтавайтесь,
Всей кровью прорастайте в них.
И каждый раз на век прощайтесь,
Когда уходите на миг,
– деп барып, аяқтағанда отырған жұрт ду қол шапалақтаған. Әңгімеден әңгіме өрістеп отырғанда, бір орыс қыз Анна Ахматованың «Шіркін, өлеңнің қандай қоқыстан өсіп шығатынын осы жұрт білсе ғой» («Ах, если бы знали из какого сора растут стихи») деген, афоризмге айналып кеткен сөзін келтірді.
– Сіз қалай ойлайсыз? – деген содан соң Асекеңе қарап.
Асекең әдетінше сәл ойланып барып, жауап берді.
– Суреткер өзінің ішкі дүниесіне қалай бойласа да, бәрібір табатыны – сол қоқыс. Бұл жерде Ахматова дұрыс айтады. Тіпті, ең тұңғиыққа барып қазына іздесеңіз де бәрібір қолыңызға тек қоқыс ілінеді. Бірақ, біздің бақытымызға орай шығармашылықтың табиғаты тексті құрайтын элементтерге тәуелді емес. Яғни, қоқысты қатар-қатар қоя салу – әлі шығарма емес. Қандай да болмасын шығарма, өзін құрап тұрған бөлшектердің жиынтығына тең емес, одан биік тұр. Аздан соң қоқыстың алтынға айналып кетуі – бұл сиқырға, алхимияға ұқсас нәрсе. Әлемде қаншама өнердің теоретиктері болған, бірақ, бірде-біреуі бұл процесті жарытып түсіндіріп бере алмаған.
– Сонымен, Анна Ахматова дұрыс айтқан ғой? – деді студенттердің бірі.
– Иә, – деді Асекең, – Сальвадор Далидің «Мінсіздіктен қорықпаңыз. Сіз оған жете алмайсыз. Оның үстіне мінсіздікте сіз қызығатындай ештеңе жоқ» («Не бойтесь совершенства. Вам его не достичь. Тем более, что в совершенстве нет ничего хорошего») деген сөзі бар ғой. Ахматованың айтып отырғаны – осы.
Сол жылдары Төлеген аға, аса қымбат ақшаға Сальвадор Далидің альбомын сатып алған. Сұрақ қойған қыз альбомның бір бетін ашып, Асқар ағамызға ұсынған.
– Сіздің сурет сыншысы екеніңізді де білеміз. Мына суреттің мағынасын түсінбедік.
Суретте әр жерде ілінген сағаттар бейнеленген. Сағаттардан… су сорғалап, кептіруге қойған шүберектер сияқты салақтап тұр. Асекең суретке бір қарады да, қайырып берді.
– Бұл өлген адамдардың бейнесі.
Отырғандар ду күлді.
– Қалай?
– Егер Сальвадор Далидің өзі осындай эксцентрик болмаса, мен де дұрыс пікір айтар едім. Бірақ, Далидың шығармаларына түзу пікір айту мүмкін емес. Үнемі қисық сөйлеп отыру керек.
– Мен мына суреттен ешқандай адамды көріп тұрған жоқпын, – деді отырған балалардың бірі. – Тек суы сорғалаған сағаттар.
– Ол сорғалаған су емес – уақыт, – деді Асекең кезекті шылымын тұтатып жатып. – Тірі жәндіктердің ішінде адам ғана уақытты сезіне алады деседі. Адам ғана өмірдің өтіп бара жатқанына қайғыра алады деседі. Дали, өмірі таусылған адамды осылай бейнелеген. Онда не тұр? Пикассо да адамның небір схемаларын жасаған ғой.
Асекең орнынан тұрып, сәл ойланып барып тіл қатқан.
– Абай аталарыңда «Сұм дүние тонап жатыр, ісің бар ма», «Сағаттың шықылдағы емес ермек» деген жолдар бар…
***
– Абайды оқу бар да, Абаймен кездесу бар, – деген еді Асекең тағы бірде, – Көп адам Абайды оқыдық, білеміз деп ойлайды, Алайда, Абаймен кездескен адам кемде кем. Өте аз.
– Ал мен ол шалмен күнде кездесемін, – деді көзімдегі үнсіз сұраққа жауап беріп. – Күнде кездесеміз, күнде дауласамыз. Дауласпаған күніміз болған емес.
Асекең күлді.
– Кейде жанжалдасып, төбелесіп те аламыз. Рабиндранат Тагордың айтқаны бар ғой: «Жаратқан Ие, мені асау кезімде құрметтеуші еді, ал аяғына жығылғанымда үстімнен аттап кете барды» («Всевышний, уважал меня, покуда бунтовать я мог, когда ж я пал к его ногам, он мною пренебрег») деп. Абай да осындай, құлша бас игенді, табынғанды жек көреді. «Көп айтса көнді, жұрт айтса болды, әдеті надан адамның» демей ме, бір сөзінде.
– Тізерлеп тұрмайынша бұлақтан су іше алмайтының сияқты, Абайдың алдында да бас ию керек, – деді содан соң сөзін үстеп, – Бірақ, бас июдің, яки тізерлеп тұрудың да жөні бар. Мынау Ресейдегі дворян заманында ақсүйектердің ақтас сарайларында дворецкий дегендер болған. Сол әулеттің бүкіл үй жайын, шаруашылығын басқарып отырады. Батыс Еуропада олар әлі бар. Ағылшын, француздар оларды «мажордом» деп атайды. Олардың жүріс-тұрысы мен әдебі – биік мәдениеттің көрінісі. Сол мажордомның бас игенін көріп қайран қалдым. Осынша тәккапар иілуге болады екен. Құлдар сияқты белінен екі бүктетіліп емес – желке түсынан. Тәккапар иілген басқа қарап тұрып, мажордомның абыройы мен беделі қожайыннан артық болмаса, кем емес екенін байқайсың. Міне, қазақтар да осылай иіліп үйрену керек. Хас өнердің алдында бас ию – қорлық емес, қайта өзіңе бедел, өзіңе абырой…
… Бірде өнердің тіліне қатысты бір әңгіме басталды.
– Қазіргі бейнелеудің тілі ескірген, – деді Асекең. – Талант пенен уақыт бір-бірімен матаса байланысқан. Үш түрлі талант болады. Біріншісі – өз заманынан озып туған талант. Бұлар әдетте – генийлер. Мәдениеттің, өз заманы үшін түсініксіз құбылыстарын осылар тудырады. Көп жағдайда, парадоксальдық идеялар осы генийлердің үлесі. Уақыт өтеді, қоғам есейеді, парадокстар әдепкі нәрсеге айналып, мәдениеттің еншісі болып кетеді. Ал екінші талант – өз заманын тауып, өз орнына қона салған талант. Мұндай талант иелері – ең бақыттылар. Себебі, уақыт, қоғам, әлеуметтің мәдени өресі – бәрі осылар үшін жаратылғандай. Бірді-екілі шетін мысал болмаса, бұлар мұратына жеткен таланттар. Таланттың үшінші түрі – өз заманын тауып келе алмаған талант. Өзінің дәуірі өтіп кеткеннен кейін, өзіне арналған той-думан аяқталғаннан кейін келген талант. Бөтен ғасырда жүрген бөгде талант. Бұндай талант иелері – ең бақытсыздар. Яғни, өз уақытынан озып туған және өз уақытынан кешігіп туған талант – екеуі де бақытсыз. Ал өз заманын жаңылмай тауып келген талант – бақытты.
Асекеңнің сөзінің аржағынан аяусыз ауыр үкімнің нобайы шалынды. Солай болды да.
– Кеңес әдебиеті өзінің таланты мен кісілігі тұрғысынан алғанда осы үшінші топқа жатады, – деді Асекең жайбарақат, – Біз ең артта қалған қоғамбыз, бірақ, айтысымызға қарағанда әлемдегі ең озық, ең өскелең қоғам екенбіз. Және бұл комедияға барлығымызды қатыстырып қойып отыр.
Асекең аз үнсіз отырып сөзін сабақтады.
– Біздің әдебиет жаңа заманға бір жарым ғасырлық кешеуілмен кірді. Содан соң Кеңес заманында тағы жетпіс жылдық тежеуіл. Жинақтап келгенде біз батыстан екі ғасырдан астам уақыт қалып келеміз.
– Стиль мен шеберлікті айтып отырсыз ба? – деп сұрадым.
– Жоқ, – деді Асекең, – Стиль мен шеберлікті үйреніп, меңгеруге болады. Менің айтып отырғаным – сана. Бір ғұламаның айтқаны бар: «Сананы үйрену мүмкін емес» («Сознанию нельзя научиться») деп. Адам жүре ақылды болмайды, ол туғанда адамға тән ақылмен туады. Сол ақылы жүре кемелденеді. Ал, ақылың болмаса – неменең кемелденеді?
– Сен дұрыс түсін, мен бәрін жоққа шығарып мансұқтап отырғам жоқ, – деді содан соң мені жұбатып, – Бірақ, қазіргі қазақ романының формасы, ол батыстан олжаға келген форма. Өз табиғатымыздан өсіп шықпаған. Ұлттық роман ондай болмауы керек еді.
– Ал, сол ұлттық роман бола қалса, қандай болуы керек еді? – деп сұрадым.
– Қазақтың ұлттық романы табиғи жолмен біздің ұлы эпосымыздан өсіп шығуы керек еді, – деді Асекең, – Мен соңғы ғасырда соғыс тақырыбына жазылған шығармалардың барлығын дерлік оқып шықтым. Осы шығармалардың барлығында соғыстың санасы өте төмен. Әйтеуір бір бітпейтін қырғынның хикаясы.
Асекең бөлмені ары бір-бері бір кезіп өтті.
– Өкінішке орай біз дамудың мүлдем басқа бір жолына түстік, – деді содан соң төмен қараған күйі – Қазақ кейін, сол тумай қалған қоғам мен дүниеге жаратылмаған күйінде кеткен әдебиетті талай ғасыр жоқтайды.
– Осы айтқандарыңызды неге қағазға түсірмейсіз? – дедім мен.
– Оның не керегі бар? – деді Асекең, – Мен саған былай дейін, осы дүниенің әр түкпірінде әр сәтте мыңдаған, тіпті, миллиондаған адам болуы мүмкін – адал, пайдалы іс тындырып жатыр. Соның арқасында ғана мына дүние төңкеріліп кетпей аман тұр. Басыма келген ойды дереу қағазға түсіру міндетім емес деп ойлаймын. Рас па, өтірік пе, мынадай бір хикая естігенім бар. Гоголь бірде орыс пірадарлығының орталығы Оптина Пустынь деген жерге барады. Сол жерде қолына бір қолжазба ілінеді. Монахтардың біреуі оның «Өлі жандар» романын талдаған екен. Гогольге бұл талдау өз романы туралы жазылған сын-мақалалардың ішіндегі ең озығы болып көрінеді. Монахтан мақаланы не себепті жарияламағанын сұрайды. Сонда монах, «Оның не керегі бар, бұл мақаланың жазылғандығының өзі жеткілікті емес пе» деп жауап беріпті. Ой ешкімдікі емес. Ойға таласу, әдебиеттегі орынға таласу, мен үшін түсініксіз нәрселер. Ешқашанда түсінбейтін шығармын.
Асекең жадырай күлді.
– Өткенде Мәскеуге барғанда ЦДЛ-де отырып, естіген анекдотым. Ақындарды әскерге алыпты. Барлығын сапқа тұрғызып «На первый, второй рассчитайсь!» («Бірінші мен екіншіге жіктеліңдер!») дейді. Сөйтсе, барлығы да, кезегі келгенде «Первый!» деп айтатын көрінеді. Офицер түк түсінбей аңтарылып қалады. Сонда саптың басында тұрған ақын «Сіз білмейді екенсіз ғой, бізде барлығы да – бірінші ақындар» деп түсіндіріпті. Әдебиеттегі біріншілікке таласу – примитив. Егерде ақын я прозашы, шын ақын немесе шын прозашы болса, оның біріншілігін ешкім де тартып ала алмайды. Әркім өз орнында тұрып – бірінші. Әдебиет пен өнер, абырой жарыстыратын жер емес.
Асқар Сүлейменов қалыптастырған ортаның бізге ерекше ұнайтын мінезі бар еді. Олар жастарға ерекше ықылас-пейілді болатын. Қашан болсын, әсіресе өнер қуған жастармен риясыз әңгіме дайын тұратын.
– Сендер өскелеңсіңдер, – деүші еді Асекең. – Сендердің замандарың озық.
Бірде Төлеген ағаның үйінде таңға созылған отырыс болды. Төлеген ағаның анасы, күйші Сүгірдің жақын қарындасы болып келетінін білетінбіз. Ал, ол кейуананың Асекеңмен сыйластығы жеке әңгіме. Табалдырықтан аттағанда алдында кім тұрса да айналып өтіп, ең әуелі сол кісіге барып сәлем беруші еді Асекең. Артынан барып басқа адамдармен амандасып, хал-жай сұрасушы еді. Ежелден қалыптасқан салт, Асекеңнің бұл мінезін ешкім сөкет көрмейтін. Сол күні әжейді қоярда қоймай жастармен бір дастарханға отырғызған Асекең.
– Ханым ием, моя царица, – деп әжейдің қолынан сүйгенде, Бәтима апай мен Төлеген аға, екеуінің көзінде де қаймыжық жас, бір-біріне жалт-жалт етіп қараған.
Сол кеште Асекең сұрап отырып әжейге көп әңгіме айтқызды.
– Ханым ием, – деді соңында, – Сүкеңнің елге ішекпен салық салғанын айтыңызшы.
– Ағамыздың мінезі қиындау еді, – деді әжей. – Қой, ешкі сойған үй ащы ішегін иіріп әкеп береді. Өзінің бір құралы болды. Сол құралдың көзінен өтпеген ішекті қайтадан ызып алып кел деп қайтарып жіберетін. Ішекті шақ келтірмеуші еді, жарықтық. Бір таққаны бір аптаға жетпей түтіліп қалатын.
– Сүгір атамыздың домбыра тартқанын талай тыңдаған шығарсыз, – деді балалардың бірі, – Қалай еді?
– Е, тыңдадық қой, – деді әжей, – Несін айтайын, одан кейін домбыраны ондай шалған адам баласын көрген жоқпын.
Аздан соң әжей шаршап, Бәтима апай өз бөлмесіне апарып жатқызып келді. Өзіміз ғана қалдық. Әңгіме өрістей келе әдеби тақырыпқа қайтып келген.
– Осы мен сізден мына бір нәрсені көптен бері сұрайын деп жүр едім, – деді балалардың бірі Асекеңе қарап. – Менің ойымша деспотизм, тирания мен биік әдебиеттің, биік өнердің арасында түсініксіз бір байланыс бар сияқты. Сіздің ойыңызша қалай?
Асекең бұл жолы ұзақ үнсіз қалды. Содан соң әдетінше шылымын тұтатып, асықпай сөйлеп кеткен.
– Егерде тиранияның биік өнерді тудыруы – заңдылық болса, онда ешқандай проблема жоқ. Қоғамды үнемі тепкіде ұстап отырсаңыз болды, өнер өз өзінен дамып отырады. Бірақ, шындығында олай емес.
– Екеуінің арасында байланыс бар, – деді сұрақ иесі жеңілмей, – Бұл заңдылық, бұл факт.
– Сондай-ақ, ешқандай өнер тудырмай бедеу өткен тиранияның замандары болған, – деді Асекең жымиып. – Ешқандай тирания жоқ кезде де басынан алтын ғасырды кешкен өнер түрлері болған. Өнер тарихын зерттесеңіз болды.
Соңғы сөз барлығымызға арналған сауал еді. Жұрт үнсіз қалды. Осы сәт мен Асекеңе қарап қайран қалдым. Бұған дейін де, бұдан кейін де мен оның осындай ойлы, түсінің осындай суық болғанын көрген емеспін.
– Егер сендер, мына айтып отырғандарың жай әңгіме емес, шын ақиқат жолына түскен адам болсаңдар, онда мына нәрсені ойларыңа мықтап түйіп қойыңдар, – деді Асекең әдетінше баяу дауыстап, – Қандай өнер болса да, хас өнердің қайсысы болса да бостандықтан, еркіндіктен жаратылады. Мен бұл жерде патшаның құлға «сыйлайтын» еркіндігін айтып отырғам жоқ. Мен, ешкімнің рахымы мен рұқсатын қажет етпейтін шын бостандықты айтып отырмын. Құлды азат ете алмайсың, себебі оның нәсілі құл. Ал шын еркін, шын азат адам абақтыда отырып та еркін, азат. Сондықтан, ешқандай тирания өнердің құнары бола алмайды, өнердің алғышарты бола алмайды.
– Әлбетте, өнер, күрес барысында жетілуі мүмкін, – деді содан соң Асекең сәл жұмсарып, – Бірақ қайталап айтайын, шын өнердің нәсілі – бостандық. Одан ары барып айтсам, шын өнер – ол іске асқан бостандық, мына дүниеге аян болған бостандық.
– Бейнелеудің тілі ескірді дегенде сіз не айтқыңыз келді? – деп сұрады жастардың бірі.
– Сол бейнелеудің тілінің ескіргенін айтқым келіп еді, – деді Асекең.
Жұрт күлді.
– Тіл инфляцияға ұшыраған, – деді Асекең де жымиып, – Батыста «предательство на вербальном уровне», «предательство слова» деген ұғым бар. Көп адам мұны байқамайды. Біздің әдеби тіл деп жүргеніміз, «көркемдіктің» тонын жамылған кеңсенің тілі.
Асекең кейде бетің бар, жүзің бар демей қатты айтатын әдеті бар еді. Бұл жолы да еркінен тыс сол әдетіне басты.
– Өзіне ынтызар болып, жалындап, өртеніп тұрған бозбаланы кеудесінен итеріп тастап, әлдебір былапыт шалмен көңілдес болған қыз қандай жиіркенішті болса, біздің бүгінгі бейнелеудің тілі де сондай жиіркенішті. Өнер идеологияға қызмет қылды. Білем, түсінем. Бірақ түсіну – кешіру деген сөз емес. Патшалар сызып берген шеңбердің ішінде отырып та ар мен ұятты, жауапкершілікті сақтауға болар еді.
– Сіз айтып отырған тіл қандай болар еді сонда? – деп сұрады отырғандардың бірі.
– Тымқұрмаса интеллектуалдық провокация болу керек, – деді Асекең. – Адамға ойлануды үйрететіндей болу керек. Осылайша біртіндеп адамның жүйкесі тіріледі, сыртқы дүние құбылыстарына тіл қатып үйренеді. Ал оқырман кітапты оқып болғанда, сол оқығанға дейінгі деңгейде қалса, онда ол ешқандай да тіл, ешқандайда да шығарма емес. Ештеңе болған жоқ. Адам отырды, оқыды, орнынан тұрды. Болды…
… Кейіннен оңаша әңгімеде Асекең аталған тақырыпты қайта қозғаған.
– Ұмытпасам Мандельштамда ғой деймін, «истерическое жизнелюбие», «истерическая любовь к социалистическому отечеству» деген анықтамалар бар. Қазақшаға аударсаңыз «өмірге деген қояншық құштарлық», «социалистік отанға деген, қояншықтың ұстамасы сияқты құштарлық» болып шығады. Әдебиетке, жалпы өнерге «өмірді сүйіңдер, отанды сүйіңдер» деген нұсқау жоғарыдан түсірілген. Террордан, репресиядан әбден есеңгіреген өнер нені болса да сүюге дайын. Биттей қайғы мен қамрық, жылт еткен күмән дереу жазаланады. Көп оқырман ненің не екенін білмейді. Ал, осы, системаға деген асық сезім, ұшы-қиыры жоқ махаббатты зерделеп қарасаңыз бәрінің де өтірік екенін көресіз. Бұның бәрі үрейден туған қиғылық, истерика. Махаббат, бола қалғанның өзінде мұндай тілде сөйлемейді. Мысалға, Бодлер француз поэзиясына, өштіктің тілінде сөйлеп отырып махаббат жайлы айтуды үйретті.
Асекең қорқорын тұтатып ұзақ ойға батты.
– Өмірді шын сүйген адам онымен қоштаса да біледі, – деді, содан соң ұйқыдан шошып оянғандай селт етіп, – Батыс әдебиеттануында «некрореализм» деген ұғым бар. Осы Бодлер сияқты ақындардың поэзиясының негізінде қалыптасқан болуы керек. Кейіннен орыстың бардтары бұны сайқымазаққа айналдырып жіберген. Ал, мен бұл терминді кеңірек түсінемін. Өлімнің алды, яғни өмір, содан соң өлімнің өзі, содан соң өлімнің арты. Міне, осының бәрін некрореализм деп қараңыз. Қазақ «Бұрынғылардан қалған бұл жалған дүние бізден де қалады» дейді. Не деген данышпандық! «Өлетұғын тай үшін, қалатұғын сай үшін кетіспейік, азғантай өмірді мәнді қылып сыйласып өткізейік» дейді. Недеген ұлылық! Некрореализм дегеніңіз осы. Бұл үрей емес, өлімнен қорқу емес – жазмыштың заңына бас ию. Содан соң өздерінен кейін бұл дүниеге келетін сансыз ұрпақтар мен нәсілдерге бата беріп кету.
– Аға, үрейден туған «қиғылық махаббаттың» тоқтайтын уақыты болды емес пе? – деп сұрадым.
– Жоқ, – деді Асекең, – Ұзаққа созылған истерика, қиғылық – дәстүрге айналып кетеді. Осылай жазу – дағдыға айналып кетеді, стиль болып қалыптасады. Ең қорқыныштысы келер ұрпақ өнер мен әдебиетті осы екен деп түсінеді…
… – Аға, «Абайдан ештеңе үйрену мүмкін емес» деген сөзіңізді түсінбедім, – дедім бірде.
Асекең сәл үнсіз отырып былай деді:
– Техника – түптеп келгенде суреткердің тұлғасы. Міне, сондықтан Абай өзінің тұлғасын ешкімге үйрете алмайды, ал шәкірт ол тұлғаны ала алмайды.
– Осындайда Абайдың өзіне тең суреткер-сыншы көмекке келе алар еді, – деді, содан соң сөзін үстеп, – Бірақ, ол – нонсенс. Мынау Ходасевичтің әйелі Нина Берберова деген болған. Тамаша жазушы. Соның айтқаны бар: «Бәрін оқи беру шарт емес. Барлық нәрсе жайында пікірің болуы шарт емес. Кейбір нәрселерді білмеудің ешқандай ұяты жоқ» деп. Таңғажайып пікір. Өтірік «білемнен», адал «білмеймін» артық. Ешкім де сыншыны он сегіз мың ғаламның тілін білсін деп міндеттеген жоқ. Ал бізде қазір өтірік «білем» қаптап кеткен. Осы өтірік «білем» әдебиеттің, жалпы өнердің трагедиясына айналып отыр. Қазір шеберлік туралы жазу мода болып кетті. Бір шығарманы талдағанда «өте шебер жазылған», немесе одан да сорақы «өте шебер орындалған» деген сөздерді пайдаланады. Шеберлік өз бетінше бөлек тұрған абстракция емес. Шеберлік, ол нақты бір нәрсеге қатысы бар нәрсе. Шығарманың өзін оқып түсіне алмаған сыншы оның «шебер жазылғанын» қайдан біледі? Бір ғұламаның айтқаны бар: «Әрбір жаңа ұлы шығарма, қашан болсын, бейтаныс, бөтен тілде жазылады. Сыншының мақсаты сол шығарманы аудару» деп. «Аудару», бұл бір тілден екінші бір тілге аудару емес, «түсіндіру» деген мағынада айтылған. Демек, сыншының міндеті екі есе ауыр, себебі, жазушы тылсымнан нобайын шалған елесті біздің дүниенің тіліне аударса, сыншы сол «аударманы» екінші қайтара «аударып», интерпретация жасап, оқырманның ұғымына жақындатады. Жазушыдан гөрі сыншының сауатсыз болғаны қатерлі. Бір ғұламаның айтқаны бар, «Кез-келген ақымақ сын айта алады, солардың көбі сыншылықпен айналысып та жүр» («Критиковать может любой дурак, и многие из них именно этим и занимаются») деп.
– Сыншының жазушыда немесе ақында, олардың жеке басында шаруасы болмауы керек, – деді Асекең тағыда, – Сыншылық – ең әуелі жауапкершілік. Қандай шығарманы болсын талдауға кіріскенде сыншы жауапкершілікті болуы керек. Қазақтың сыны, ол, шығарманы оқымай жатып қалыптастырған алдынала пікір, сыншының авторға деген пиғылы тағы қаншама қиястық. Осының бәрін, шашылып қалмайтындай етіп талғаммен, дәлірек айтқанда талғамсымақпен желімдеп ілдебайлап қойған. Өтіріктің формалары көп. Егерде сіз бір жақсы шығарма жайында пікір айтпай тыныш отырсаңыз, ол сіздің әдеби процестен тыс екендігіңіз емес. Сіз өтірік айтсаңыз да, айтпасаңыз да – бәрібір процесте, ағымда отырсыз. Нашар шығарманы сынамауыңыз бен жақсы шығарма жайында үнсіз қалуыңыз – екеуі бір-ақ нәрсе. Сіз өтірік айтып отырсыз. Үнсіз отырсаңыз да қоғамдық қиянатқа үлес қосып, оны көбейтіп отырсыз. Егерде сіз шын әдебиетші, шын сыншы болсаңыз бұл өтірікке қатыспауыңыз керек. Ақиқатқа ғана қатысыңыз.
Осы жерде Асекең, мен үшін, күні кешеге дейін парадокс болып келген бір ойды бөлісті.
– Модильяни айтыпты: «Өмір деген ат төбеліндей аздың көпке, білетіндер мен барлардың, білмейтіндер мен жоқтарға тарту үлестіруінде» («Жизнь состоит в дарении от немногих многим, от тех кто знает и имеет, тем, кто не знает и не имеет») деп. Бір ақынның мынадай бір өлеңі бар:
Дай мне все! Я не стану богаче,
Все возьми! Я не стану бедней.
«Маған бүкіл дүниені берсең де бұдан артық байымаймын.
Менің барымды алсаң да кедейленбеймін» деген сөз. Алайда, ұзаққа созылған өтіріктің шындыққа айналып кететіні сияқты, шындық та ұзақ жасап, ақырында ахуалға, ахуалдан өтірікке айналады. Модеиьянидің де, аталған ақынның да ең үлкен қатесі осы, мәңгі шындық, мәңгі өтірік дегенге сенгендіктерінде.
Асекең сәл кідіріс жасап, әдетінше қорқорын тұтатып барып, сөзін сабақтады.
–Уақыт шексіз, өтіріктің қанша рет шындыққа, шындықтың қанша рет өтірікке айналғанын ешкім білмейді. Тіпті, десең, о баста қайсысының шындық, қайсысының өтірік болып жаратылғанын ешкім білмейді.
– Сонда ешкімнің ештеңе білмегені ме? – дедім мен.
– Біз көзіміз көріп тұрған ахуалды ғана білеміз, – деді Асекең, – Сол ахуалды өзіміздің өремізге сай шындық деп немесе өтірік деп бағалаймыз.
– Сонда дүниенің ешқандай қазығы болмағаны ма? – деп сұрадым.
– Ешқандай да дүние жоқ, – деді Асекең, – Шопенгауэрдің «Дүние деген ол – менің ұғымым мен түсінігім (елестетуім)» («Мир, это мое представление») деген сөзі бар ғой. Білесің бе?
– Білем, – дедім, – Сонда ештеңе жоқ па?
– Неге? – деді Асекең сұраққа сұрақпен жауап беріп, – Бар.
– Не бар? – дедім мен.
– Адамның сауалы бар және мұғжиза бар, – Асекең қорқорының күлін қақты.
– Аға, сіз сонда мұғжизаға сенесіз бе? – дедім қайран қалып.
– Сенем деген аз, мен мұғжизадамын, – деді Асекең жымиып. – Сен де … мұғжизадасың. Адамдар мұғжизада өмір сүріп жатқанын ұмытып кеткен. Міне, бүкіл әлемнің қайғысы мен қасіреті осында.
– Жас кезімде жүрегім мен ақылым, екеуі екі жаққа қарап тұрғанда, мен мұғжизаға сенбейтінмін, – деді содан соң, – Жүрек сабырлы екен, кемеңгер екен. Ол мені ақылға ертіп, ақылға қосып қоя берді. Міне, өмір өтті. Ақырында, қарап отырсам, жүректікі ақиқат екен. Мен бұл жерде инстинктті, сауатсыз сезімді айтып отырғаным жоқ. Мен ақылды жүрек жайында айтып тұрмын. Жаны шығардың алдында адам бірнеше секунд, кейде бірнеше минут ақылға симайтын азаптан өтеді деседі. Тамұқ деген, тозақ деген осы шығар деп ойлайтынмын. Жұмаққа да, тозаққа да сенбейтінмін. Кейін түсіндім. Тозақ идеясы, мейлі қатыгездіктен, бұл дүниеге деген өштіктен туған болсын, әйтеуір, оның түптамырында кәдімгі адамдық тағдыр жатыр. Дүниеден есесі кеткен, әділет таба алмай қысқа ғұмырын азаппен өткізген кәдімгі адамның тағдыры. Атам қазақта мақал бар «Шын жыласаң, соқыр көзден жас шығады» деген. Адам шын тілесе, бұл дүниеде не болмайды дейсің.
– Сонда бұрынғылардың айтқанының барлығы рас болғаны ма? – деп сұрадым.
– Оған ешқандай күмәнің болмасын, – деді Асекең, – Зигмунд Фрейд айтады ғой, «Эпилепсия, делқұлылық, ол ауру емес – тек қана басқа ахуал» («Другая реальность») деп. Әрине, басқа ахуалға бару үшін делқұлы болу шарт емес. Фрейд өзінің тәжірибелерінен айтады.
Аз-маз үнсіздік орнады.
– Ақылым мен жүрегім толысып, бір түйсікке айналған сайын тозақ туралы көп ойландым, – деді Асекең. – Ақырында, мына қара жерді басып өткен сансыз ұрпақтың арманы мен мұңы, қасіреті мұхиттай ұлғайып көрінді көзіме. Адам қияметтің табалдырығында тұрғанда бірақ рет кешетін, енді ешқашан қайталанбайтын, қайғы мен қиналыста өткізген жалғыз ғана өмірін салмақтап тұрып айтқан керез сөзі осы – тозақ.
– Сонда тозақтың бар болғаны ғой, – дедім өз құлағыма өзім сенбей.
– Мұғжиза, – деді Асеке, – Мен айттым ғой, шын тілектің қандайы болса да орындалады.
Сену қиын еді.
– Осындай ойды айтқан басқа адам бар ма? – дедім, анығына жете түскім келіп.
Асекең күлді.
– Маған сенбедің. Күмәншіл болғаның дұрыс та шығар. Енді басқа жағынан келейік. Станислав Лемнің «Солярисін» оқыдың ба?
– Иә, оқыдым, – дедім мен. – Тарковскийдің фильмін де көрдім.
– Осы романдағы Солярис планетасы, біз әңгіме қылып отырған мұғжизаның схемасы, кішірейтілген шағын бейнесі, – деді Асекең. – Әрине, мен қарабайырлап айтып отырмын. Байқасаң космос станциясында тұрып жатқан ғарышкерлер нені ойласа – сол болады. Станцияда баяғыда өліп қалған адамдар жүр. Ол аруақтар емес, адамның көңіліндегі бейнеге сәйкес Соляристің жасап берген адамдары. Дұрыс түсін, тірілтіп емес, жаңадан сомдап бергені. Әлем әдебиетінде Станислав Лемдей айлакер жазушы жоқ шығар. Ол техника, ғарыш терминдерінде сөйлеп отырып, өзінің барлық діни, мистикалық ойларын оқырманына жеткізген.
– Ал, сонда … сол адамдардың бірі жын-пері туралы ойласа, Солярис соны да жасап бере ме? – деп сұрадым мен.
– Міне, екеуміз енді түсіністік, – деді Асекең. – Жасап береді. Себебі, жын да, пері де – адамның санасында. Ал, Солярис, немесе мұғжиза – ол тілсіз, сезімсіз орындаушы ғана.
Екеуміз бір бірімізге қарадық.
– Сенің не ойлап отырғаныңды білемін, – деді Асекең. – Сен тозақты ойлап түршігіп отырсың. Жаман ойды неге ойламау керек, енді түсінген шығарсың деймін. Жын-періні ішкі сарайыңа кіргізбе…
… Құрметті оқырман, мен де қаражаяу қазақ емеспін. Бірақ, технократтық, фантастикалық роман немесе философиялық я басқа күрделі шығарманы былай қойып қойыңыз, кез-келген, тіпті, ең қарапайым текстен діни, мистикалық кеңістікке шыға салатын бұндай ойлау техникасы мен үшін әлі күнге дейін жұмбақ нәрсе. Аяғына дейін түсіне алмадым. Зейнолла аға бірде мынадай әңгіме айтып еді.
– Мәскеуде, ЦДЛ-де бір отырыс болды. Мәскеудің интеллектуалдары жабылып неше рет шабуылдап Асқарды ала алмады. Ақырында біреуі шаршап: «Асқар, саған дауа жоқ екен. Сен керек болса телефон анықтамасынан да Құдай менен дінді шығарып бере алатын боларсың» («Аскар, ты невозможен. Думаю, если надо ты даже из телефонного справочника можешь вывести Бога и Религию») деді. Менің ойымша ата-бабасы дін ұстағандықтан, діни сана тұқым қуалап қонған шығар. Асқардың бойындағы бұл таңғажайып кабілетті мен басқаша түсіндіре алмаймын…
Бірде тағы да Төлеген ағаның үйінде жиналдық. Бұл жолы орыс эмиграциясының әдебиеті, Куприн, Бунин, Шмелев, Осоргин мен Набоковтың шығармашылығы әңгіме болған. Барлығы «Самиздат» пен «Тамиздаттан» шыққан «Лолитаны» оқып алған. Және барлығы бірауыздан Набоковты шетелдегі орыс әдебиетінің ең ұлы классигі деп пәтуаласқан. Асекең шылымын тұтатып жатып суық жымиды. «Бітті» дедім іштей.
– Набоковтың классик екеніне үлкен күмәнім бар, – деді Асекең, – Мен «Лолитаны» да, басқа да шығармаларын оқып шықтым. Қалыпша семиотика. Оқырман түсіну үшін Набоковтың жанында оның әрбір сөйлемін түсіндіріп Лотман отыруы керек.
– Қалай? – деді балалардың бірі. – Шетелдің сыны оны жоғары бағалаған ғой.
– Ол сын мақалалар емес, тіпті рецензияға да жатпайды, – деді Асекең. Ол мақалаларды семиотик ғалымдар жазған.
Асекең әдетінше, өзінің қалай қатты айтып жібергенін байқамай қалды. Бөлмеде ыңғайсыз үнсіздік орнады.
– Ғафу өтінемін, режімеңіздер, – деді Асекең. – Набоковтың шығармалары әдебиеттану ғылымы үшін таптырмайтын текстер. Бірақ, ол әдебиет емес.
Асекең томсырайыңқырап отырған балаларға қарап езу тартты.
– Сендер эмиграциядағы орыстың тағдырын тамаша бейнелеген тағы бір үлкен қаламгерді айтпай отырсыңдар. Ол Гайто Газданов.
– Гайто Газданов дейсіз бе? – деді балалардың бірі. – Странно. Бірінші рет естіп отырмыз. Айтып беріңізші.
– Мархамат, – деді Асекең, – Газдановтың ұлты осетин. Петербургте туып-өскен. Орысша жетік білім алған. Азамат соғысы кезінде Врангельдің әскерімен Қырымға, одан Қара теңіз арқылы Стамбұлға, Стамбұлдан Парижге барған. Жасы жетіп сол жақта өлген.
– Бейбіт күнде, жайшылық кезде жазушылар өмірлік дерекке аса көп мән бермейді, – деді Асекең сөзін сабақтап, – Ал, бірақ, революция, түрлі соғыс кезінде, адамның не екені, өркениеттің не екені сынға түседі. Міне, сол кезде, әр оқиға, әр деталь қасиетті дерекке айналады. (Асекең тура осылай айтты, «Священное свидетельство» деді). Ойымша, Гайто Газдановтың әлем әдебиетіне қосқан үлесі осы. Кейде Гарсиа Маркестен осы Газдановтың іздерін шалып қалуға болады. Газданов үлкен жазушылық атаққа жеткенде Маркес Парижде жоқшылықта жүрген. Екеуі кездесті ме, жоқ па, оны білмеймін. Бірақ, Маркестің шығармаларын қарап отырып оның Гайто Газдановты оқығанын шырамыту қиын емес. Сондай-ақ, Газдановтың шығармаларында «символдық өлім» бейнесі көп кездеседі. Яғни, эмиграцияда отырып, Ресейдегі большевик үкіметі қашан құлайды деп күте-күте санасымен сарғайған орыс ақырында амалсыз сол жергілікті өмірге көндігеді. Символдық өлім осыны бейнелейді. Өз мәдениетіңде өліп қана бөтен топыраққа тамыр жая аласың…
… Бұның сыртында Асекеңнің әр кезде айтқан таза теориялық ойларында қисап жоқ. Бірде әдеби ортаның бір отырысында, «Роман ба, әңгіме ме, қайсысының техникасы жоғары» деген сауалға әркім әртүріл пікір айтқан еді. Ақырында жұрттың дені «Қазіргі заман – романның заманы. Енді осылай болады. Романның шеберлігі, ол шеберлік атаулының шыңы» деп бір пікірге келген. Әңгіме басталғаннан ештеңе демей үнсіз отырған Зейнолла аға жымиып Асекеңе қараған.
– Не дейсің?
Асекең кейде ренжимін. Қанша уақыттан бері айтылған әңгіменің босқа кеткенін, тыңдаушылардың баяғы сауатсыз деңгейде отырғанын көргенде шаршап қалатын. Бұл жолы да шаршай, немқұрайды түсіндірді.
– Ағымдағы әдебиет пен классиканы шатастырмаңдар. Абстрактылы шығарма болмайды. Қандай да болмасын роман, ол нақты бір автордың туындысы, бойында жақсы-жаман қасиеттері бар. Қандай да болмасын шығарманы роман, я басқа деп бағаламас бұрын, ол жалпы өнерге жата ма, жоқ па, соны анықтап алу керек. Әдемілеп түптелген қағаз кірпіш – әлі роман емес. Содан соң, роман жанрының кемелденіп, әңгіме жанрының артта қалуының көлденең жұрт біле бермейтін себептері болады. Мынау орыс жазушыларында мақал бар, «Краткость – сестра таланта, но мачеха гонорара» деген. Осы күні гонорар көлемге қарай төленеді. Көк сумен толтырылған романдардың қаптап кетуінің сыры осында.
– Бірақ, роман жанрының күрделі екенін теріске шығара алмайсыз ғой? – деді балалардың бірі, – Әңгіме оңай, роман қиын.
– Қателесесіз, – деді Асекең еріксіз жымиып. – Егерде қайтпас қажырлы болсаңыз романды жазып шығасыз. Романды көлеммен, массамен, сюжетпен алып шығуға болады. Жазу барысында кеткен халтура, осал соққан жерің, тағы басқа кемшіліктерді романның көлемі көтеріп алады. Романның кемшіліктері кейде оның жетістігіне айналып кетуі мүмкін. Ондай үлкен көлемде не болмайды дейсің. Ал әңгіменің шеберлігі мүлдем басқа материя. Әңгіме өлең сияқты. Әңгімеде жазушы, лирикалық өлең жазған ақын сияқты, алақандағыдай барлық жағынан көрініп тұрады. Әңгіме жазушыны әдеби тәртіпке үйретеді, аз сөйлеп, көп мағына беруді, сөзді үнемдеп жұмсауды үйретеді. Ешкім де романист болып тумайды. Әлемдегі ұлы жазушылардың барлығы дерлік әңгіменің тағлымынан өткен.
– Ал, осы жанрдың өзіне ғана тән, туабітті, немесе қазіргі тілмен айтқанда антологиялық кемшілігі бар, – деді Асекең әдетінше кеңейе сөйлеп, – Бұл романға ғана емес, жалпы прозаға ғана емес, тұтастай алғанда әдебиеттің кемшілігі. Ол кемшілік, әдебиеттің уақыт барысында өрістейтіндігінде. Бұл кемшіліктен әдебиет ешқашанда арыла алмайды. Әрине, әдебиет, даму барысында нешетүрлі, уақыттан аттап кетудің амалдарын, нешетүрлі трюктер ойлап шығарған. Бірақ, бәрібір, оның барлығы трюк болып қалды.
– Лирикалық өлең лап ете қалған, жалт ете қалған сезім ғой, – деді балалардың бірі, – Оған не уақыт керек?
– Өлеңге уақыт керегі жоқ деп кім айтты? – деді Асекең. – Қандай жылт еткен сезім болса да, оны айтып, жазып беру керек. Ал оны оқып түсіну үшін уақыт керек. «Лирикада уақыт жоғалады, тығыздалады» дегеннің барлығы миф.
– Психоанализ бүгінгі әдебиетті тым ауырлатып жіберген, – деді Асекең, сөзін сабақтап – Психоанализ әдебиетке емес, әдебиет психоанализге қызмет ете бастаған сияқты. Кейде әдебиет философия болғысы, кейде таза ғылым болғысы келетін сияқты. Сондай әсер қалдырады. Әдебиет скепсистен бұзылған. Ойымша әдебиет әлсін-әлсін байырғы, мөлдір көне бастауларға қайтып барып отыруы керек. Адасқанда, шаршағанда. Осы жеткен тәжірибемен, біліммен сол мәжүси заманға барып, түлеп қайтып отыруы керек. Иоганн Себастьян Бахтың «Хорошо темперированный клавир» деген ұлы оқулығы бар. Кез-келген композитор, әсіресе батыс композиторлары, өздерінің методына күмән туғанда сол мөлдір бұлақ іспетті оқулыққа жүгінеді. Әдебиет те солай болуы керек деп ойлаймын.
Балалардың әңгіме ауанынан айрыла бастағанын сезген Асекең аз үнсіз қалды. Содан соң жөткірініп алып, бәрін басынан бастады.
– Библияда Құдай айтқан ғой: «Бір-біріңді мен арқылы сүйіңдер, бірін-бірі сүйген екі жүректің арасында үнемі мен тұрайын» деп. Құдайдың куәлігінен артық не бар? Арабта Имрул Қайыс деген ұлы ақын болған. Қазақта көп жырланған «Ләйлі-Мәжнүн» сол Қайыстың поэмасы. Қазіргі скепсис тұрғысынан алғанда адамның махаббаттан мәжнүн болып қалуы ақылға симайтын нәрсе. Бірақ, «Ләйлі» есімі, зерттеушілердің айтысына қарағанда «Алла» сөзінің фонетикалық варианты екен. Қалай болғанда да бұл махаббат Жаратқан Иенің көлеңкесінде, соның куәлігінде. Батыс Еуропаның ақындарын таңқалдырған осы жәйт. Кейіннен пайда болған Беатриченің бейнесінде осы «Ләйлі-Мәжнүннің» әсері бар. «Махаббат – өштік», бұл да кейінгі адамзаттың ойлап шығарғаны. Шын махаббат амбивалентті нәрсе емес. Мынау Үндінің философиясында «адвайта» деген ұғым бар. Орысша «недвойственность», бізше «екіге бөлінбеген бір негізділік». Қайыстың поэмасы осы «бірнегізділік», қандай тағдыр кешсе де алғашқы асқақ, киелі күйінде қалатын махаббат жайында.
Әлденеше кітапқа жүк болатын теориялық толғамдарды осындай қысқа да нұсқа қылып айтып беретін де әдеті болушы еді Асекеңнің…
… Неше жыл жанында жүргенде байқағаным, Асекең «алпысыншы жылғылар» тақырыбын қозғағанды ұнатпайтын. Бұл, Асекең үшін ең қытықшыл мәселе еді. Қашан болсын, амалын тауып сол тақырыптардағы әңгімелерді тоқтатып тастайтын. Көпке дейін Асекеңнің бұл мінезін түсіне алмай жүрдім. Күндердің күнінде түсінудің де реті келді. Бірде, «Қазақфильм» төңірегінде жүрген, өздерінің айтысында «киноматографиялық бомонд» – бірнеше әйел мен еркек, дастархан басында тағы да аталған тақырыпты қозғаған.
– Осы әңгімені қойыңдаршы, – деді Асекең.
– Айтсын, – деді Зейнолла аға. – Аузына қақпақ болма.
– Қойшы, Зейнолла, – деді Асекең, – Кімнен қай жеріміз артық еді, қойыңдаршы.
– Перестань, Аскар, – деді әйелдердің бірі, – Болған нәрсе болды.
– Иә, болды, – деді Асекең. – Бірақ сол алпысыншы жылдары сонша не болыпты?
– Сені айтса да жеткілікті, Олжасты айтса да жеткілікті, – деді әйел, – Бір ұрпақ үшін екі Сүлейменов жетіп артылады.
– Біз алпысыншы жылғы емеспіз, – деді Асекең, – біз жетпісінші жылы да сондай болдық. Сексенінші жылы да сондай болып отырмыз.
Әңгіме осымен аяқталды. Кейінірек сұрағанымда Асекең амалсыз айтуға мәжбүр болды.
– Қытайдағы «Мәдени революция» дегенді естіген шығарсың. Қанша адам жазықсыз, жаламен кеткен. Ізім-қайым жоғалған. Содан соң бұл Батыста өзінің жалғасын тапқан. Психоделикалық тәжірибелер, «Битлз» дегендердің барлығы сол кезде пайда болған. «Қоғамды жаңғырту», «Қоғамды жаңарту, тазарту» деп аталатын бүкіләлемдік комедияның дүмпуі бізге де жетті. Сонымен бізде де «алпысыншы жылғылар» пайда болды. Әрине, тиісті органдардың қадағалауымен, басқаруымен. Диссиденттік қозғалыс дегенді естуің бар шығар? Әлбетте, барлық кеңес халықтары қайтадан жаппай тексерілді. Біздің қазақ қоғамы енді ғана ес жиып келе жатқанда қайтадан цензура күшейтілді, езгінің жаңа түрлері ойлап шығарылды. Мәскеуден оқып келген қыз-жігіттердің осындай бір жаман әдеті бар. Бірдеңені тындырып тастағандай «Біз, алпысыншы жылғылар» деп бастағанда орнымнан тұрып кетіп қалғым келеді…
… Асекең біраз уақыт М.Әуезов атындағы Қазақтың бас театрында әдебиет бөлімінің басқарушысы болып қызмет етті. Ол кезде бәрі орысша, сол себепті бұл қызмет қысқаша «завлит» деп аталатын. Бұл бір қызық қызмет еді. Қолмен қойғандай қылып міндеттері айқындалып бекітілмеген, бірақ, репертуар таңдаудан бастап премьераға дейінгі аралықтағы барлық шығармашылық жұмыс осы завлиттердің мойнында болушы еді. Пьесаны құтқару үшін цензурамен кескілесетін де, бірінші қойылымның алдында, соңғы репетиция кезінде спектальді қабылдап алатын мемлекет комиссиясы да осы завлит. Бірақ, театралдық програмкада аты да аталмайды, сәтті премьерадан соңғы овация мен абырой бас режиссерге бұйырады. Завлит деген көрінбейтін майданның жауынгері еді. (Менің ойымша өнер институттары осы жайында қатты ойлануы керек. Театр бөлімдерінде жалпы театртануды ғана оқытпай, студенттерді мамандану үшін театрларға бекітіп, күнделікті театралдық процеске қатыстырып отыру керек).
Асекең бірде былай деп еді:
– «Ресейде ақын әдепкі ақыннан биік» («Поэт в России больше, чем поэт») деп бір ақынның айтқаны сияқты, біздің қоғам үшін «Театр – әдепкі театрдан биік» дер едім.
Кейбір сөздерді, ұғымдарды орысша аудармасын айтып, күшейтіп қоятын әдетімен, – В нашем обществе театр больше чем театр, – деп қосып қойды. – Ол аз десеңіз айтайын, театр университеттен де биік болуы керек. Театр ұлттың ұйысатын, жиналып пікір алмасатын, өмір туралы толғанатын жері. Театр, кино өнеріне қарағанда алымды, жіті, сергек, оперативті. Кино бірнеше жыл барысында түсіріледі. Жақсы театр қоғамдық үлкен проблеманы бір-ақ айда сахнаға шығара алады.
Осы завлит болып жүргенде басынан өткен бір оқиғаны айтып берген еді.
– Күздің кезі. Театрларда жаңа маусым басталған. Барлығымызды Мәскеуге жинады. Идеологияның қызметкерлері ұзақ-ұзақ нұсқаулар беріп, жиын екінші күні түстен кейін әзер аяқталды. Артынан үлкен дастархан болды. Олег Ефремов масаңдау екен, мені былайырақ шығарып алып, әңгімелесті. Сонда «Білесің бе, Асқар, театрда жақсы буфет болуы керек. Бағанағы анау кәрі данышпандардың айтқанының барлығы былшыл. Театрдың деңгейін көтеру үшін өйту керек, бүйту керек деп жатыр. Бәрі бос сөз. Саған профессионал ретінде айтайын, спектакль нашар болса, үзілісте жұрт буфетке кетіп қалады. Келесі актке көрермен мүлдем басқа болып келеді. Келмей де қалуы мүмкін. Сахнадан айтылған ойдан мықты ойлар, сахнадағы диалогтардан мықты диалогтар буфетте айтылады. Ал режиссер бұны біледі. Театралдық мақал бар ғой «Режиссер мен буфет бір-бірімен антагонист» («Режиссер и буфет – антагонисты») деген. Ақыл білсеңдер осылай істеңдер» деді. Әрине, қалжың ғой, бірақ түп негізінде шын театралдық проблема жатыр. Қайтып келгеннен кейін Ғабеңе сөз арасында осыны айтып едім, ол кісі күліп, «Бұл тамаша идея екен» деді. Осы кездері мен Д.Пристлидің шығармашылығы қатты қызықтырды. Оның орыс театры қойған «Қатерлі бұрылыстар» («Опасные повороты») телеспектаклі жаңа ғана дүркіреп өткен. Оқысаң білетін шығарсың, бүкіл оқиға – кеңейтілген бір акт қана. Әрине бір актылы пьеса көрерменді шығармай қамап қою деген сөз емес. Бұл жерде көрерменді жібермей ұстап тұратын нәрсе – драмадағы саспенс. Мен бұл жерде шеберлік мәселесін айтып отырмын. Көп көріністі спектальдер театр үшін ауыр салмақ. Мысалы, Францияда Планшон деген режиссер айналмалы, көп бөлмелі сахнаны уағыздаған. Бұл киномонтажбен бәсекеден туған нәрсе. Әрине, қандай амал қылсаң да киномонтажға жете алмайсың. Ал, Пристлидің драмасы алымдылығымен, «оқиғаның және уақыттың бірлігімен» қызықтырды. Біздің драматургтерге осыны айтып көрдім. Әрине, бұл кезде қазақ драматургтері «оқиғаның» мәселесін шешіп қойған. Ұғындыра алмадым. Үлкен қаламгерлердің өздері «Пристлидің драмасы қазіргі Англияны көрсетеді. Ал бізде қала өмірі әлі кемелденбеген. Жоқ проблеманы біз қайдан аламыз» деп дау айтты. Проблема ешқашан дайын күйінде тұрмайды. Проблеманы ойлап шығаратын – драматург. Ұғыныса алмадық…
– «Қыз Жібек» фильміне бастан-аяқ қатысыпсыз ғой, – деп сұрадым бірде.
Асекең өткен күндерді есіне түсіріп, аз-маз үнсіз отырып қалды.
– Иә, – деді содан соң, – Қатыстық қой. Сценарий Ғабит Мүсіреповтің пьесасы бойынша жасалған. Көркемдік кеңесте «Эпос бойынша түсірсек қайтеді?» дедім. Елдің барлығы ат-тонын ала қашты. Неден қорқасыздар дедім. Орыстар «Гамлетті» түсірді ғой. Ештеңесін өзгертпей. Ол классика ғой деді отырғандар. «Қыз Жібек»те біздің классикамыз дедім. Автор эпостан махаббат линиясын алған да содан драма жасаған. Талай сахнаның апробациясынан өткен спектакль, артық проблема тудырып қайтеміз деді отырғандардың бірі. Жұрт пәленбай рет көрген спектакльді мейлі құбылтып, дамытып болсын, экранға шығарғанда не табамыз дедім. Онда левират, әменгерлік идеясы бар, ол артта қалған заманның белгісі деді отырғандар. Қыз Жібек Төлегеннің қалындығы ғана емес. Ол ең әүелі жағалбайлыға келін болып келген ару, жаңа ұрықтың басы, ел анасы. Түбімізді қуаласақ әмеңгерден тумаған, әмеңгерден әйел алмаған қазақ жоқ. Бұл артта қалғандық емес, үздіксіз соғыста қалыптасқан, өлген азаматтың жесірі ініге мұра екенін көрсететін таңғажайып озық салт дедім. Ешкім үндей алмай қалды. Ғабең күлді. Бірақ, кешке қарай маған телефон шалды. Әлі есімнен кетпейді. Пікірлеріме рахметін айтып келіп, соңында «Аскар, мы подневольный народ» («Асқар, біз езгіде отырған халықпыз») деді. Біз дүниеге келмей тұрғанда болған зілзала заманнан тағыда қаншама жүрек елжіретерлік әңгімелер айтқан. Сол күні мен көп нәрсені түсіндім. 37-ші жылғы қырғыннан әлдеқалай аман шыққан, ұлттық әдебиеттің ірге тасын қалап, шаңырағын көтерген, осы ат төбеліндей аз қарияларға мен басқаша қарайтын болдым. Солардың қалтақтап тірі жүргеніне шүкіршілік айтатын болдым. Сендер, жас әдебиетшілер, сендер де сондай болыңдар. Жүректерің ақылдан озып отырсын. Білесің бе, ескі заманда жеңген жаудың алдына барып, белдікті мойынға салып, тізерлеп тұрып сауға сұрайтын салт болыпты. Бұлар да сондай, қылышынан қан тамған системаның алдына тізерлеп тұрып, қазаққа тыныштық алып берген ұрпақ. Сондықтан, құрметке лайық. «Бізде неге анау жоқ, неге мынау жоқ», бұл аталған адамдарға айтылатын сын емес. Бұл, жылымықтан кейін, 60-70-ші жылдары әдебиетке келген мына бізге айтылуға тиіс сын. Қандай сын айтсаңдар да көтеріп аламыз.
Кеудесі алтын сандық жақсымен өткізген бір күнің – бір жылға татиды. Өзіме тиесілі уақыттан артық тағы бір жыл ғұмыр кешкен, мен, түнгі Алматының ғажайып көркін тамашалап, жүрегім қуанышқа толып келе жаттым…