Қылышымның майын бер!

скульптура в байте

 Таласбек ӘСЕМҚҰЛОВ

скульптура в байтеӘйтеуір бір күні салдар мен серілер туралы жазу, оң мен солды тани бастаған бозбала кезімнен көкейде жүретін ой еді. Содан бері талай жыл өтті, мәдениет пен өнердің тарихына, қыр-сырына қанығу үстінде көптеген жұмбақ жайыттардың мән-мағынасы ашылып, мүлдем басқа қырынан көрінді. Ізденіс жөнімен, әлемдік ғылымда қордаланған мәліметтер кешенін зерделеген сайын, бұл көне әскери әулеттің тұлғасы зорая берді.

Менің бұл жазып отырғаным ғылыми мақала емес, сондықтан «Біржан сал» фильмі жайында айтпас бұрын аталмыш сал-серілер әулетінің тарихын үстірт қана шолып өтпекпін. Мәселенің мән-жайын түсіндіру үшін ғана.

Дәстүршілдіктің (традиционализм) негізін салған кейбір ғалымдардың айтысына қарағанда (Рене Генон, Герман Вирт, Мирча Элиаде және т.б.) бұрынғы-соңғы тарихта ізі қалған барлық дерлік жұрттардың әскери ісінің негізін қалаған әулет (бізше «сал-серілер», Еуропа халықтарының тілдерінде «рыцарьлар») бір кездері жойылып кеткен жаһандық патшалықтың әлеуметтік құрылымынан тамыр тартады екен.

Әрине, әскери әулеттер, барған жеріне сіңіп, ассимиляцияға ұшырап байырғыланып кетіп отырған. Алайда қалай байырғыланса да жер шарының екі шетінде тұратын, бірімен бірі ешқашан ұшырасып көрмеген халықтардың әскери аристократияларының әдет-салттары бір-біріне ұқсас болып келуі осыдан,  олардың осы ортақ тегінен болса керек. Батыс Еуропада рыцарьлықтың тарихы тамплиер орденінің күйреуімен аяқталды. Ал Шығыс Еуропадағы серілердің тарихы ХІХ ғасырға жетіп жығылады. Белгілі мәскеулік дәстүршіл ғалым Роман Багдасаровтың пікірінше, бірде запорож казактары, бірде черкастар деп аталатын украин әскер жасақтары Польшаның, Осман империясының және Қырым хандығының соққысына шыдамай тоз-тоз болған әлдебір рыцарьлық орденнің қалдықтары. Сондай-ақ Украинада кейіннен пайда болған гайдуктер мен гайдамактар, Польшадағы  полковниктер (мысалға Генрик Сенкевичтің «Топан суы» атты романындағы полковник Кмициц және оның достары), Болгария түріктің телімінен кетіп Россияға бағынғаннан кейін орыстың отарлық саясатына қарсы бас көтерген қыржалылар, неше мың жыл бойы жапон жұртына, жапон рухына сақтау болған, ақырында несібесі таусылған күні елдің тағдырын басқа әулетке табыстап өздері тарих сахнасынан кеткен самурайлар – міне, осылардың барлығы баяғы бір тектен тараған ұлы әскери әулеттің түрлі тарихи тағдырды бастан кешкен, түрлі кепке енген жұрнақтары.

Ал қазақ әлеуметіндегі серілердің тұлғасы, алатын орны сәл басқашалау болған. Көшпелі тайпалардың барлығы дерлік жауынгер әулеттен тарайтын болғандықтан, қазақ әлеуметі, қазақ халқы тұтастай әскери халық болып саналады. Шыңғыс ханнан бұрынғы, және одан кейінгі жаугершіліктің тарихын зерттеген ғалымдар көшпенділерге қатысты «әскер-халық» («народ-войско»), «мәңгі ел» («вечный народ» немесе «вечный народ — войско») деген терминдерді пайдаланады.

Белгілі  ғалым Серікбол Қондыбай қазақтың  Алтын Ордадан кейінгі тарихында профессионал әскери адамдар құрған «Үш қиян» деген орденнің болғандығын айтады. Енді қазақтың сал-серілерінің кім екендігін қысқаша ғана түсіндіріп кетейік. Орта Азия сопыларының басты пірі – Қожа Ахмет Яссауи. Осы Қожа Ахметтің көп шәкірттерінің бірі және ең қабілеттісі – Бекташ есімді сопы болған. Қазақтың сал-серілерінің  пірі – осы Бекташ. (Осман империясының тарихында Қожа Ахмет пен Азиядан шыққан сопылардың есімі ерекше құрметпен аталады. Қазіргі Стамбул, бұрынғы Византияның астанасы Константинопольді жаулаған әскердің алдыңғы легі тұтастай Қожа Ахмет Яссауидің жаужүрек шәкірттері болған деседі). Қазақтың сал-серілері соғысқа жеке шерік болып және сауытсыз, жанболатсыз шығатын болған. Әрине, профессионал әскери адамның қан майданға бұлай қамсыз шығуы күмәнді сауалдарға жетелеуі мүмкін. Бұндай сауалдарға жауап сал-серілердің, пидагер, құрбаншыл әскер екендігінде жатыр. Немесе, қарапайымдап айтатын болсақ, сал-серілер – өз еркімен тұтастай өлімге кесілген әскер. Бүкіл тарихы ат үстінде, қанкешу соғыс үстінде өткен елдің қатыгез әскери заңы. Оқырман, бұндай қатыгездік не үшін керек деуі мүмкін. Тұтас бір шерік әскердің жауға сауытсыз шабуы – қалған әскер үшін, ат жалын тартып мініп алғаш рет қан майданға шыққан көкорай шалғын жас ұрпақ үшін ерліктің теңдесі жоқ үлгісі, үлкен рухани және психологиялық көмек деп жауап береміз бұндай сауалға. Қол бастап тұрған кәрі батырлар «Әне, сал-серілер жауға сауыт кимей шапқанда, сауыт киіп темір құрсанған сен неден қорқасың?» деп қаннан шошынып тұрған жас ұландардың көңілін демдейді екен. Әрине, көп жағдайда сал-серілердің шерігі тұтастай қырылатын болған. Ал осы аяулы әскердің кездейсоқ тірі қалғандары болса, бейбіт кезде олар елдің еркесі саналған. Қазақта «аттың майы» немесе «аттың тері» деген ұғым бар. Біреудің атын мінуге алған адам, атты иесіне қайтарғанда «аттың майын» береді екен. Қазақта «аттың майы – бір тоқты», немесе «аттың майы – бір қозы» деген мақал да бар. «Қылыштың майы» да сол көне күндерден жеткен қасиетті ұғым. Ұрыстан әлдеқалай аман шыққан сері ел шетіне, алғашқы кездескен ауылдың сыртына келіп жығылады. Ауылдың адамдары аңырап жылап кеп үстіне түскенде, сері «Қылышымның майын бер» дейді. Бұл, серінің «қылышымды қапысыз шауып, жаудың да қанын, өзімнің де қанымды аямай төктім, енді сол қылышымның өтеуін бер» деген назы екен. Бүкіл аймақ жиналып серіні кілемге салып немесе жатқан жерінде үстіне отау тігіп, басына көтеріп ардақтайтын болған. Қан жұтып жауды жеңіп келген серінің тілегін беріп, оған ләззат силаған – қандай ұрғашы үшін болса да үлкен абырой екен. Серінің бауырында болып шыққан қыз бойы бұзылған қыз болып есептелмейді екен.

Қазақтың профессионал ән өнерін және аспаптық музыкасы – күй өнерін тудырған осы сал-серілер. Үнемі ажалдың өтінде жүретін адам – ерекше экзистенциалдық тәжірибе иесі. Ажал менен махаббат – амбивалентті құбылыстар. Сондықтан жорыққа аттанып бара жатқан сал-серілер болашақ қанды ұрысты емес, қарындастың назы менен қылығын жырлаған. Міне, көне күндерден жеткен жәдігер осылай баян етеді.

Қазақ ордасы ұлы империяның теліміне түскеннен кейінгі жерде сал-серілер бұрынғы мәртебесінен айырылып басқа сапаға өтті. Қару-жарақ асынып жүруге тыйым салынды, сол себепті сал менен серілер қылыш пен найзаны қабырғаға іліп қойып, енді қолдарына домбыраны алып артистік богемаға айналды.

Қазақтың ұлы әншісі Біржан сал Қожағұлұлы, міне, қазақ биліктен айрылып, тізгіні сырттан болған, малы мен жаны талауға түскен, ардагер ұлдары абақтыға айдалған шерменде заманда туып шерленіп өткен ер еді.

                          ***

Бірде белгілі әдебиет сыншысы Әлия Бөпежанова маған «Таласбек, осы сен сценарист емес пе едің. Досқан Жолжақсыновты білетін шығарсың, сол кісінің өмірбойғы арманы Біржан сал туралы фильм түсіру. Бірақ қолына жақсы сценарий түспей жүр. Біржан туралы жазу қолыңнан келер ме еді. Келсе, екеуіңді таныстырайын»,– деді.

Әлі есімде, 2003 жылдың ғажайып көктемі еді. Досқан Жолжақсынов, белгілі жазушы Асылбек Ықсан және мен, үшеуміз Қабанбай батыр мен Фурманов көшелерінің қиылысқан жерінде кездестік. Досқан Жолжақсынов бізді сол маңайдағы бір кафеге алып барды. Дәм үстінде проблемасын айтты. Сөз қысқа. Біржан сал туралы фильмге негіз болатын жақсы сценарий керек. Асылбек екеуміз әңгімеге қанғаннан кейін іске кірістік. Бірақ, арада үш-төрт ай өткеннен кейін бір күні Асылбек мені оңаша шақырып алды да «Ренжімесең, мен осы проекттен секіріп түсіп қалсам деймін. Дұрыс түсін, мен «Хабар» агенттігінде тұтас бір бөлімді басқарып отырмын. Жұмыс мойын бұрғызатын емес» деді. Сонымен жалғыз жазуға кірістім. Жеті-сегіз ай мәлімет іздедім. Әрине, Біржан сал туралы әңгіменің денін бала кезімізде ауылда естігенбіз, әнін де алғаш сол кезде тыңдағанбыз. Бірқатар кандидаттық  және докторлық диссертацияларды қарап шықтым. Көкшетау, Қызылжар өңірлерінен жиналған далалық материалдарды оқыдым. Ақырында ең басты дерек – Біржан салдың өз поэзиясында екеніне көзім жетті. Осы байламға жеткеннен кейін жазу да өз жүйесін тапты. Барлық мәліметті жинап, реттеп, болашақ сценарийдің сюжетін тиянақтап болған кезімде Парижге баратын болдық. Бес адамнан тұратын шағын ансамбль Францияға барып келгеннен кейін, әлі есімде, 2004 жылдың наурызының соңы еді, мешітке барып садақа беріп, әруақтарға құран оқып, «бісміллә» деп жазуға отырдым. Тоқтаусыз бір ай жазып сценарийді аяқтадым. Компьютерге терілгеннен кейін бажайлай оқып, тағы бірқатар эпизодтарды жаңадан жазып қостым. Дайын сценарийді шілденің орта шенінде Досқан Жолжақсыновтың  қолына табыс еттім. Досекең сценарийді бірден ұнатты. Әрине, фильм бір күнде түсірілген жоқ. Сценарийдің көркемдік кеңестен өтуінің өзі бір машақат. Әрқайсысы өздерін Феллини мен Антониониден кем санамайтын режиссерлер, өздерін Франсуа Аркаллиден кем санамайтын сценаристер Досқан Жолжақсынов екеумізді қасқырша талады. Әйтеуір шегінумен өттік. Одан кейін де толып жатқан қиыншылық. Досекең келешек күннен ешқашан үмітін үзбейтін оптимист адам. Сценарий қабылданбай жатып болашақ фильмге керек ат әбзелін, киім-кешек, түрлі мүлікті жинай бастағанда қайран қалған едім.

Ең қиын шаруа – кастинг өткізу және  Біржанның даусын дубляж жасайтын әншіні табу. Бүгінде кинофильм экранға шыққаннан кейін Досқан Жолжақсыновтың кастингті қалай шебер өткізгеніне тәнті боласыз. Басты рөлдерде ойнаған профессионал актерлерден бастап көпшілік массовка-сахналарда ойнаған ауыл адамдарына дейін, барлығы сол Біржан өмір сүрген заманнан келе қалған типаждар сияқты әсер береді.

Сценарий қолына тиген күннен бастап фильм түсірілген 2008 жылға дейін, яғни, төрт жыл бойы Досекең жақсы әнші іздеумен болды. Сахнаға шығып танылған әншілер, аты шықпай көлеңкеде қалған әншілер, барлығын тыңдады, зерделеді. Заманында Еуропада «Энрико Карузо» фильмі түсірілді. Итальяндықтарға оңай еді, себебі Италияда, Энрико Карузоның өзіндей болмаса да соған жедеғабыл Марио Ланца бар еді. Ал бізде Біржанға жедеғабыл әншіні былай қойып қойыңыз, оның қарасын алыстан шалатын әншіні табудың өзі қиын. Алайда Досқан Жолжақсынов бұл істі де абыроймен тындырды.

Көмейіне кие қонған әнші Еркін Шүкіманов Біржан салдың даусын дубляж жасайтын болып бекітілді. Фильмді көрген талғампаз жұрт ондағы орындалған әндерді өте жақсы қабылдады.

Біз бұл фильмде қазақтың сұлулық жайындағы ең асқақ ұғымдарын бейнелемек болдық. Ең әуелі, әрине, қазақ жерінің көркі мен келбеті. Режиссер бірнеше ай бойы натура іздеп, ақырсоңында Біржанның өз ауылы Көкшеге жететін жер жоқ екен деп тоқтады. Алайда фильм Көкшенің ғана табиғатын қамтымайды. Фильмде қазақ жерінің жиынтық табиғаты көрініс тапқан. Содан соң қазақтың киім киіс салтанаты, тұрғын үй, мүлік салтанаты, жол-жоралғысы, адамдық әдет-салттары бояуы қанық бейнеленген.

Режиссер Досқан Жолжақсынов қазақтың сүйіспеншілік жайындағы ең биік ұғым-түсініктерін Біржан мен Ләйлім арасындағы қатынас арқылы бедерлеген. Бірер мысал. «Абай жолы» романындағы Майбасардың өнерлі баласы болған. Ол белгілі әнші, сері Мұқаметжан. Ұмытпасақ Мұқаметжанның «Жиырма бес» атты жалғыз әні ғана сақталған.

– Басымнан өтті дәурен, қайран жастық,

Бұл күнде белге шықтық, таудан астық.

Жиырма бес өтіп кеткен еске түссе,

Жасиды көңіл шіркін қоңылтақсып,– деп басталатын тамаша ән қазір бірнеше белгілі әншілердің репертуарына еніп отыр. Осы әннің бір шумағында:

– Шомылып ай нұрына қимас қалқам,

Тұрушы ед құшағымда балқып еріп,– деген жолдар бар.

Досекең маған «Біржан мен Ләйлімнің алғаш кездескені осындай болуы керек»,– деді.

Фильмде Біржан орманды аралап келе жатқанда Ләйлім «Сері, мен мұндамын» дейді. Камера айдың нұры төгілген алаңқайда көзі жалт-жұлт етіп, сезімге мастанып тұрған Ләйлімге қарай ақырын жылжиды. Композитор Төлеген Мұқаметжанов осы эпизодқа лайық музыка таба алмай әбден басы қатып, ақырында Біржанның өзінің «Ләйлім-Шырақ» әнінен артық махаббат әуені жоқ деп  тапқан. Бұндай режиссерлік шешім, махаббатты осындай асқақ етіп жырлау, әлемдік кинематографта жоқ.

Сондай-ақ фильмде мінсіз түсірілген көптеген эпизодтардың бірі:

– Біржан мен Ләйлімнің бірінші және соңғы серуені. Өмірдегі жалғыз ғана серуені. «Махаббат тілі – тілсіз тіл, Көзбен көріп, ішпен біл»,– деген ғой. Досқан Жолжақсынов фильмнің бүкіл бойында, бүкіл бейнелеу қатарында ұлы Абайдың осы қағидасын ұстанған. Мысалға, Біржан мен Ләйлім суды кешіп келе жатқанда, аттардың су астында алшаңдап басуы, керемет музыка – бұл режиссердің, жасамыс Біржан мен албырт Ләйлімнің арасындағы махаббатты тамашалауы емес, тіпті Біржан мен Ләйлім екеуінің жүрек түкпіріндегі сезімнің сыртқа шыққандағы көрінісі де емес. Бұл, Құдай қоспаған екі адамның арасындағы, сыртқа шықпаған, сол сыртқа шықпағандығымен, аян болмағандығымен қымбат биік ықылас-пейілдің көрінісі.

Ал Біржан мен Ләйлімнің соңғы рет кездесіп қоштасу эпизодын, әлемдік кино өнерінде ұқсасы жоқ эпизод деп мақтанышпен айта аламыз. Ләйлімге хабар жеткізем деп қолға түскен Байкенжені босатып алу үшін Жанбайдың ауылына барып қайтқан Маңғабыл би Біржанмен қоштасып тұрып «Айттырылып қойған қызды бұзып алам деп еліңе пәлекет әкеліп жүрме. Есіңде болсын, ұрғашы көп, ел біреу-ақ» дейді. Кемеңгер бидің осы сөзіне амалсыз тоқтаған Біржан, Ләйліммен соңғы рет көріскенде қынжыла тұрып бәрінен бас  тартады. Серіге созған қолы кесілген аяулы Ләйлім «Қош бол, ардағым, асылым. Енді Махшар күні кездесейік»,– деп жылап қала береді. Совет заманында тарихи немесе әлеуметтік-тұрмыстық тақырыпқа түсірілген фильмдердің, қойылған спектакльдердің ортақ кемшілігі, ондағы кейіпкерлердің арасындағы тартыс, антагонизмнің сол замандағы идеологиядан өрбитіндігінде еді. Бұрынғы кейіпкер көп ретте өзінің адамдық мүддесін тәрк етуге мәжбүр болатын. «Біржан сал» фильмінің  басты жетістіктерінің бірі – оның осы  бұрынғы бейнелеу этикасынан арылғандығында. Фильмнің кейіпкерлері «жағымды-жағымсыз» деген белгісімен емес, әрқайсысы өзінің адамдық атымен, адамдық мүддесімен танылады. Бұны жаңа реализмнің  басы деп есептей беріңіз.

Әрине, айта берсе әңгіме көп. Біз бұл шағын мақалада «Біржан сал» фильмінің бүкіл көркемдік жүйесін талдап бере алмаспыз. Ұлттық мәдениет тарихында елеулі құбылкадр из  фильмаыс болған бұл шығарманы жан-жақты талдап, қасиет-сырын ұғындыру – болашақ киносыншылардың міндеті.

Біздің бұл шағын лебізіміз, баяғы өткен тарихтағы сал-серілер сияқты ақ найза мен алмас қылышқа емес, заманына лайық қоңыр домбыраға машықтанған, өзінің алашына өнерімен пана болған, өзінің шерменде елін әнімен аялап жұбатқан сал Біржан, сері Біржан туралы болашақтағы үлкен әңгімеге тамызық болса болды.

«Егемен Казакстан», 2010