таласбек әсемқұлов
ХХ ғасырда жасаған орыс жазушысының кiтабынан оқыған бiр анықтама ойға орала бередi: «Дүние жаралғаннан бастап осы күнге дейiн, қоғамда бiр-бiрiне ешқашан қосылмайтын екi тап бар едi. Олар: жоғарғы және төменгi тап, немесе ақсүйектер мен құлдар, немесе басқарушы және бағынушы тап. Әрине, бұл – барлық бөлiнiс сияқты – қарабайыр бөлiнiс. Алайда қолында билiгi, ақшасы барларды ғана емес, асылтектiлердi ғана емес – әртүрлi жолмен бiлiм алған бiлiмдiлердi, қысқасы, қара жұмысқа бейiм емес, барлық ой еңбегi адамдарын да жоғары, үстем тапқа жатқызатын болсақ, онда аталған бөлiнiс қоғамның барлық таптарын көктей өтетiн жiк болып шығады. Олай болса, бiз әлемдiк әдебиетте де (әлемдiк мәдениет және жалпы әлемдiк ойда да) төрт түрлi сала бар деп айта аламыз. Бiрiншi сала: үстем тап үстем тапты, яғни өзiн-өзi, суреттейдi (түсiндiредi, толғанады). Екiншi сала: үстем тап төменгi тапты суреттейдi. Үшiншi сала: төменгi тап үстем тапты суреттейдi. Төртiншi сала: төменгi тап төменгi тапты, яғни өзiн өзi, суреттейдi.
Мiне, 1920 жылдары қалыптасқан, 70 жылдай өмiр сүрiп, 1990 жылдары тарих сахнасынан кеткен пролетарлық кеңес әдебиетi осы төртiншi тапқа жататын едi. Әдебиетте коллективтiк тәжiрибе, коллективтiк шеберлiк деген болмайды. Әдебиеттi шын суреткердiң соқа басы жасайды. Осы тұрғыдан келгенде пролетарлық әдебиет тәжiрибесiз (себебi, адам атты пенденiң өмiрбаянын, оның жандүниесiнiң тарихын таза парақтан бастағысы келген), сәтсiз әдебиет едi.
Орыстың және бiр жазушысы Лев Толстой туралы айтыпты, «Бұл графқа дейiн орыс әдебиетiнде нағыз мұжық болмаған едi», – деп. («До этого графа подлинного мужика в русской литературе не было»). Егер де бұл жердегi әңгiме персонаж ретiндегi мұжық туралы болса, онда жазушының ойымен келiсуге болады. Алайда автор ретiндегi мұжық, кеңес заманында ғана әдеби салондардың табалдырығынан аттай алды. Әрине, мұжық-авторлар орыс әлеуметiнде қашанда болған. Халықтық деп аталатын әдебиет пен орыс фольклорының денiн осы мұжық-авторлар тудырған, қалыптастырған. Бертiн келе деревнядан Кольцов, Суриков сияқты ақындар шықты. Бұларда әдеби таланттың нышандары пайда болды. Ал деревнядан шыққан Есенин тiптi талаптанып, үлкен профессионал әдебиетке құлаш сермедi (әрине, оның бұл заңсыз талаптарын кеңес әдебиетi ғана мойындап, ақынды санатқа қосты. Ал орыс әдебиетi өзiнiң революцияға дейiнгi биiк өресiнде болса, Есенин сияқты ақын деревняның шегiнен ешқашан аса алмас едi). Шамамен ХХ ғасырдың екiншi жартысында пайда болған, «деревня прозасы» («деревенская проза») деп аталатын феномен, осы, орыстың халықтық, деревнялық мәдениетiнiң қалың қабатында қалыптасқан крестьяндық әдебиеттiң жаңа ғасырдағы көрiнiсi едi.
Шукшин – жазушы ретiнде осы әдебиеттiң бел баласы. Сол себептi төмен таптан шыққан мұжық Шукшиндi, биiк эстетикалық аурумен ауырған Мәскеудiң әдеби салондары қабылдамады. Әрине, жазушының мақалалары мен прозасы орталық журналдарда басылып шығып жататын. Бiрақ шығармаларының орталық баспасөзде басылып шығуы – Мәскеудiң әдеби ортасының мойындауы деген сөз емес. Шукшиннiң әр жаңа шығармасы жарық көрген сайын орыстың Бегбедерлерi мен Уэльбектерi «Не iстейсiң? Деревенщина. Бiрақ амал жоқ» деп қолдарын жаятын.
Салонның жазушылары неше түрлi «изм»-дермен сырқаттанып жүрiп, бiр нәрсенi – Отан, туған ел, туған табиғат, ел тағдыры, жер тағдыры сияқты тақырыптардың деревня шегiнен шығып, кемел тартып, ақырында бүкiладамзаттық «экологиялық апат» деп аталатын проблемаға айналғанын, өздерi менсiнбейтiн «деревенщина Шукшиннiң» асқақтап кәсiби жазушыға айналғанын байқамай қалыпты.
Шукшин тереңдiк деп аталатын биiкке шықты. Ал ол биiкте жоғары мен төмен, ақсүйек пен қарасүйек деген ұғымдар жүрмейдi.
С.Залыгиннiң айтқаны бар, «Шукшин өзiнiң жан-жақтылығымен ренессанстық тұлғаларды елестетедi» деп. Жазушы бұ дүниеден ерте кеткендiктен айтылған сөз болуы мүмкiн (Шукшин 45 жасында өлген. А.Чеховтың жасы).
Ол басқа режиссерлер түсiрген ондаған фильмдерге қатысты, бiрақ ол фильмдердiң көбi есте қалмаған. Бiрде-бiреуi шедевр емес едi. Өзi режиссер ретiнде бес фильм түсiрдi, алайда Василий Шукшиннiң кинематографын ХХI ғасырда ешбiр киномектеп зерттей қоймас, себебi, ол фильмдерде актер Шукшин өзiн ғана ойнаған.
Ол бес том проза жазды. Киноповестер, болашақта сценарийге айналмақ «шикiзат» повестер. «Любавиндер» тарихи-революциялық романы – нашар. Степан Разин жайындағы «Мен сендерге ерiк берейiн деп келдiм» («Я пришел дать вам волю») романы – әлсiз. Шукшин өзi түсiрiп үлгере алмай қалған фильмнiң сценарийiн романның көлемiне дейiн ұлғайта салған.
Шындықты айту шеберлiгi
Шукшин бiр жанрда – әңгiме жанрында ғана шын әдебиет жолымен жүрдi. Шукшиннiң артына қалдырған шын әдебиетi – оның осы шағын прозасы. Қалғаны – негiзгi әдебиетке әкелетiн дайындық, эскиздер, тағысын тағылар. Он бес жыл (1958-1974 жж.) барысында жазылған жүз жиырма әңгiме де – шеберлiк тұрғысынан ала-құла, бiр-бiрiне тең емес дүниелер. Бiрақ осы шығармаларды оқып шыққанда, «совет әңгiмесi» деп аталатын шытырман қиын жанрды шебер меңгерген азғантай жазушының бiрi Шукшин екенiне көзiңiз жетедi.
Деревня жайында жазудың қиындығы неде? Мұндағы басты қиындық, этнография мен көркемдiктi шатастырып алудың оңайлығында жатыр. Бұдан Аксаков пен Эртель де, Решетников, Кореленко, Лесков, тiптi десеңiз, ұлы Тургеневтiң өзi қашып құтыла алмаған. Орыс интеллигенциясы халықтың мұң-мұқтажын ендi ғана айта бастаған, профессионал әдебиет деревняға ендi ғана бет бұра бастаған кез. Алайда тақырып жаңа, бейнелеудiң үлгiсi жоқ. Үнемi ашаршылық пен күйзелiстегi деревняның сүреңсiз өмiрiн «қызғылықты» етiп суреттеудiң өзi – күпiрлiк едi. Сондықтан орыстың жазушылары деревня туралы жазғанда, көргенiмен ғана шектелген. Сол себептi Тургеневтiң «Аңшының жазбалары» атты әйгiлi жинағы этнографиялық жазба деңгейiнде ғана қалған.
Шукшин өзiнiң шығармашылығында ең өнiктi жолдардың бiрi – А.Чеховтың әңгiме үлгiсiн ұстанғаны байқалады. А.Чехов кемелiне келтiрген бейнелеудiң бiр принципi – адамның iс-әрекетiн, iшкi дүниесiн әлдебiр қоғамдық құбылыстың зардабы ретiнде, яғни, адамды болмыстың проекциясы ретiнде көрсету.
А.Чеховтың прозасына бiр соғып өтпейiнше, Шукшин әңгiмесiнiң сырына жету қиын. Осы жерде мысал ретiнде А.Чеховтың «Қаскүнем» («Злоумышленник») әңгiмесiн атауға болады. Әңгiме тергеушi мен шойын жолдың бұрандаларын ағытып жүрiп ұсталып қалған деревняның мұжығы екеуiнiң арасында өтiп жатыр. Бұранданы неге ағыттың деген сұраққа, мұжық өзiнiң балық аулайтынын айтады, балықтың түрлi тұқымдары болатындығын, кейбiр балықтар судың бет жағында жүрсе, кейбiр тұқымдар судың түбiнде өмiр сүретiнiн айтады. Тергеушi бұранда ағытылса, шойын жолдың екi жаққа ашылып, пойыздың апатқа ұшырайтынын айтып, мұжықтан «бұранданы неге ағыттың?» деп қайтадан сұрайды. Мұжық судың түбiнде өмiр сүретiн балыққа қармақтың жетпейтiнiн, қармақты тереңге батыру үшiн шойын жолдың ортасы тесiк бұрандасы керек екенiн айтады. Тергеушi темiр жол апатын айтып, сұрағын қайталайды. Мұжық қайтадан балық тұқымдары туралы айтады. Тергеушi әңгiменiң аяғына дейiн пойыздың жолдан тайып апат болатынын, адамдардың мерт болатынын ұғындыра алмай қор болады. Мұжық өзiнiң балығын ғана бiледi. Маңайында басқа адамдар, өзiндей адамдар бар екендiгiнде, ол адамдардың бұл жасаған қаскүнемдiктен өлiмге ұшырауы мүмкiн екендiгiнде, қоғамда адамдар бiр-бiрiне көмектесiп қана өмiр сүре алатындығында оның шаруасы жоқ. Екi-ақ беттiк теңдессiз әңгiмеден адамды адамдықтан айырып, айуанның деңгейiне түсiрген Ресей империясының бүкiл болмыс-бiтiмi сайрап көрiнiп тұр.
«Қайырусыз Алеша» («Алеша Бесконвойный») әңгiмесiн Шукшиннiң ең айтулы туындыларының қатарына жатқызуға болады. Кейiпкердiң шын аты-жөнi Константин Валиков. Бiрақ айтқанынан қайтпайтын бiрбеттiлiгi үшiн ауылдастары Алеша Бесконвойный деп атандырған. Бұл жерде Шукшин өзiнiң шеберлiгiн орыс халқының адамға ат қойғыш, ат қоя бiлгiш өнерiнiң тасасына жасырған. Константин Валиков – Отан соғысына барып келген ардагер, жұмыстың қандайынан болса да бас тартпайтын еңбекқор. Бiр кемшiлiгi – аптасына бес-ақ күн жұмыс iстейдi. Сенбi күнi жұрт өкiметтiң жұмысында жүргенде, бұл монша жағып демалады.
Бастықтар қанша рет кеңсеге шақырып, «Айналайын-ау, сен қаланың тұрғыны емессiң ғой, сен фабрика мен зауытта жұмыс iстеп жатқан адам емессiң ғой аптасына екi күн демалатындай. Бұл – ауыл шаруашылығы. Мұндағы тәртiп осындай. Қой мұндайыңды», – деп ұрсып та, қорқытып та көрген. Бiрақ Константин Валиков айтқанынан қайтпаған. Ақырында бастықтар шаршап, қолды бiр сiлтеп қойған. Содан берi деревняның адамдары мұны Алеша Бесконвойный атандырып едi дейдi автор. Бұл жердегi «Конвой» – абақтыдағы тұтқындарды күзетiп, мылтығының астында ұстап отыратын айдауыл – күзетшiлер. Яғни, бұл жерде «бiз бәрiмiз, бүкiл қоғам болып абақтыда отырмыз, жанымызда итiн абалатып, мылтығын кезеп конвой тұр», – дегендi әңгiменiң тасасындағы, «халық» деп аталатын коллективтiк аноним автор айтып тұр.
Бiрақ бұл қандай күзетшi, қай конвой? Құлдық пен еркiндiк – адамның әлеуметтiк дәрежесiне қатысы жоқ материалдар. Құлдық та, еркiндiк те рухтың ахуалы болып саналады. Қырық құлаш зынданның түбiнде жатып та еркiн, азат болуға болады. Алтын тақта отырып та құл болуға болады.
Ресейде қоғамдық сана ояна бастағаннан берi славянофилдер орыс общинасының орыс земствосының құрылымын зерделеп, мақтап, озық құбылыс ретiнде жан-жақты насихаттап келдi. Осылайша орыстың ұлтшыл, нәсiлшiл қоғам қайраткерлерi орыс ұлтының есеюiне, әлемдiк тәжiрибеге жетiлуiне кедергi келтiрдi. Жаман менен жақсыны, ақылды мен ақымақты, еңбекқор мен арамтамақты теңгерген орыс общинасы ғасырлар бойы адамзаттық өркениет жолынан жырақта отырды. Таңғажайыбы, диссидент болып Америкаға кеткен, дүниенi көзiн кең ашып көрген дейтiн Солженицынның өзi Ресейге қайтып келгеннен кейiн осы орыстың бұрынғы общинасы мен земствосын насихаттады.
Кейiнгi кезде ғана, темiр перде жойылып, әлемдi кезуге шыққан озық ойлы орыс азаматтарынан ақылды сөз шыға бастады. «Россия – Zaozersk.ru сайтында жарияланған мақаласында Кирилл Навозников деген орыс азаматы туған ұлтының қоғамдық, рухани тұлғасы туралы былай деп толғанады: «Орыс қызғанышы түйсiк ретiнде – бұл орыс қоғамын қозғалысқа келтiретiн мотор, орыс қоғамының демалатын ауасы, орыс өмiрiнiң стихиясы… Бiз өзiмiз өркениеттi деп атайтын шетелдiң алдында құлдық ұрамыз, бiрақ сол елдердi ел қылып ұстап тұрған, жақсыны, озықты, артықты ардақтау сияқты қасиетiн алғымыз келмейдi. Бiзде өзге жұрттан сәл ғана асқанға бүкiл халықтың өштiгi оянады. Қызғаныштан. Орташа, бәкене, сұрқай ортадан биiк тұрғанның барлығы орыс көңiлiн алаңдатып, оның күмәнiн туғызады, ақырында осы биiктiң, озықтың, қоғам өмiрiне қатыссыз, өз бетiнше тұрып-ақ көрiктi, жақсы нәрсе екенiне көзi жеткеннен кейiн орыс адамы оны шiрiтiп, құртуға кiрiседi. Қызғаныштан. Жақсы мен озықтың аясында өзiнiң қораш болып көрiнетiнiн сезгендiктен. Бүкiл әлемде дерлiк сұлулық пен ақыл, талант пен жетiстiк құрметтеледi, жұрт бойындағы кемшiлiктен арылып, осы адамдарға елiктеуге, солардай болуға тырысады. Тек Ресейде ғана талант және басқа озық қасиеттер бүкiлхалықтық қарсылыққа ұшырайды. Естерiңiзге түсiрiңiздершi, Ресейде өмiр сүрген ақылды, талантты, күштi, көрiктi адамдардың қайсысы тiрi кезiнде мойындалып едi? Ондай адамдар жоқ. Аталған адамдардың (ақындар, инженерлер, ойшылдар) көбi орыс қоғамының қызғанышына төзе алмай, жоқшылықта, ерте өлдi.
Орташа мен сұрқайдың шегiнен асқан биiк пен таланттының барлығына күмәнмен қарау, ми батпаққа тән инерттiлiк, «жұрттан бөлiнбеу, аспау жөн, бәрi де өтедi, төзу керек, бiр жерге орнығу керек» деген азғын түйсiк Ресейде жаппай тобыр феноменiн қалыптастырды. Бұл тобырлықты орыстың ескi өмiрiн аңсаушылар ұлттың ұжымшылдығы, общиналығы, орыстың табиғи коллективизмi етiп көрсеткiсi келедi. Өзiмiзге «1917 жылдың революциясын қандай күш қозғады?» деп сауал қояйықшы. Қызғаныш! Дворяндарға, талаптанып, общинадан бөлiнiп, өз еңбегiмен жақсы тұрмысқа жеткен «кулактарға», буржуазияға, империалистiк елдерге деген қызғаныш. Нәтижесi – тiзеден қан кешкен Азамат соғысы, қанды большевизм, бiрiнiң үстiнен бiрi арыз жазған «мемлекет» және жалпыға ортақ қайыршылық…»
Құрметтi оқырман, бұл үлкен шегiнiс Шукшин шығармашылығын қандай контексте зерделеу керек екенiн ұғындыру үшiн жасалды. Аталған әңгiмедегi Алеша, шындығында, жұрт ойлағандай Бесконвойный, яғни, қайырусыз адам емес. Алеша – сол баяғы общиналық психологиядан арыла алмаған орыс әлеуметiне, оның адамды аздыратын салтына қарсы шыққан тип. Яғни, кеңес әдебиетiнде бұрын болмаған кейiпкер.
Әрине, кейiпкердiң бұл қылығына әлеуметтiк қарсылық деп баға беру артық болып көрiнуi мүмкiн. Батыс әдебиеттануында «қырқыншы синоним принципi», («принцип сорокового синонима») деген эстетикалық принцип бар. Бұл принциптi Батыс әдебиеттануы, әдетте, ешқашан сөз бостандығын көрмеген, өткен ғасырдың 90-жылдарына дейiн Эзоптың тiлiнде сөйлеп келген кеңес әдебиетiн зерделегенде пайдаланады. Принциптiң мәнi мынадай: мағыналары ұқсас немесе бiрдей жекелеген сөздердiң синонимдiк қатар түзетiнi сияқты, мағыналары ұқсас немесе жапсарлас образдар мен идеялар да синонимдiк қатар түзедi. Тоталитарлық қоғамда өмiр сүрген суреткер өзiнiң ойын ашық айта алмағандықтан осы «қырқыншы синоним» әдiсiн пайдаланады. Идеялардың, образдардың синонимдiк қатарын жағалап отырып, идеологиялық цензураның көзiне түссе де, сезiгiн тудырмайтын ең шеткi, яғни, «қырқыншы синонимдi» таңдап алады. Суреткердiң бұл таңдап алған синонимiнiң дыбысталуы ғана, сыртқы формасы ғана басқа, ал мағынасы – сол. Әрi өзге – әрi өзi. Сол себептi Шукшиннiң аталған әңгiмесiндегi Алеша Бесконвойныйдың сенбi күнi жұмысқа шықпауы, оның әлеуметтiк наразылығы, оның еркiндiк үшiн күресi.
Кiшкентай шенеунiктер
Жазушының ендi бiр iрi шығармасы – «Генерал Малафейкин».
Ағаш шеберi, құрылысшы Мишка Толстых басқа қалада тұратын ағасының үйiнде қонақтап, Мәскеуге қайтып келе жатады. Шаршап шыққан ол пойызға отырғаннан кейiн ұйықтап қалады. Түн ортасында оянып кеткен Мишка купеде өзiнен басқа екi адамның бар екенiн ажыратады. Сөз саптастарына қарағанда екеуi де – бастық. Купенiң жарығын жақпай, ақырын ғана әңгiмелесiп отырған екi бастықтың бiреуiнiң даусын Мишка бiр жерден естiгендей. Ақырында бiр кезде өзiмен бiрге құрылыста жұмыс iстеген Семен Иваныч Малафейкин деген, көп сөйлемейтiн тұйық адамның даусына ұқсайтынын есiне түсiредi. Бiрақ ол еден сырлайтын маляр болатын, ал мынау адам үлкен бастық сияқты. Ұйқысы ашылып кеткен Мишка астыңғы қабатта отырған екi адамның әңгiмесiн тыңдап жата бередi. Таныс дауысты адам өзiнiң жұмыстан қалай шаршағанын, адамдарды жазалап – қаладан жер аударғаннан қалай қажығанын айтып, мұңын шағады. Қайткенде тәртiп сақтаушы, жазалаушы органдарда жұмыс iстейтiн үлкен бастық екенi анық. Аздан соң аталған адам Қара теңiз жағалауында қалай демалатынын, көп адам бiле бермейтiн құпия санаторийге тоқтайтынын, ол жерде жиналған iрi басшылардың бiрiгiп алып порнографиялық фильм көретiнiн, тағысын тағылар, қысқасы, қарапайым пендеге тыйым салынған, номенклатураға ғана рұхсат етiлетiн қызықты бай өмiрдiң небiр хикаяларын шертедi.
Ертеңiне ұйқысы қанып оянған Мишка Толстых астыңғы қабатта өзi бiлетiн… Семен Иваныч Малафейкиннiң отырғанын көредi. Жақсы таныс адамды көрiп кiрпiдей жиырылған Малафейкин пойыз Мәскеуге келе сала тұра қашады.
Бiр француз ойшылының, А.С.Пушкин жазған «Балықшы мен балық» ертегiсiн оқып шығып айтқан сөзi есiмде. «Орыс славянофилдерiнiң кiтаптары жиналып келiп А.С.Пушкиннiң жалғыз ертегiсiне татымайды, – дейдi ойшыл. – Теңiз жағасында жарық шылапшынға салып кiр жуып отырған жаман кемпiр мұхиттар мен теңiздердiң әмiршiсi болғысы келедi. Шылапшынның жарық болғаны қандай жақсы. Әйтпесе бұл кемпiр шынында да мұхиттың әмiршiсi болар едi».
Ресей империясы қалыптастырып шығарған адам мiнезi – осындай амбиваленттi құбылыс. Құлдық күшейiп қатайған сайын, оның амбиваленттiк сыңары – билеушi, басқарушы, қанаушы мен езушi болуды армандау қоса өрiстейдi, барған сайын асқақтап, ақырында адамның ақылына сыймайтын фантонның дәрежесiне жетедi. Жоқшылықта, кiрiптарлықта өскен қараңғы орыс әйелiнiң әлемдiк үстемдiктi армандауы сырт көзге парадокс болып көрiнгенiмен, аталған сана фантоны тұрғысынан оп-оңай түсiндiрiледi.
«Iстеген iсте, ойлаған ойда сабақтастықтың жоқтығы, қатыгездiк, өзiне және өзiнiң болашағына деген күмән мен сенiмсiздiк, намыстың жоқтығы бүгiнгiге деген немқұрайдылық меншiкке деген құрметтiң жоқтығы – мiне, орыс тұлғасының басты кемшiлiктерi», деп жазады режиссер Андрей Кончаловский өзiнiң бiр мақаласында.
Николай Бердяев 1915 жылы жазған «Психология русского народа. Душа России» атты мақаласында былай дейдi: Ресей – адам естiмеген сервилизм мен ақылға симайтын көнбiстiктiң елi. Мұнда адамның құқығы деген ұғымның өзi жоқ, сол себептi ешкiмнiң де намысы қорғалмайды.
Қалайша осылай болды дейсiз ғой. Ресей крепостнойлық құқықты ХIХ ғасырдың ортасына дейiн сақтап келдi. Бұл қорлық жүйе осыдан 145 жыл бұрын ғана жойылды. Ресей өз дамуында Еуропадан бiрнеше ғасыр кейiн қалып отыр.
I Николай кезiнде «Ресейдi мен билеп отырған жоқпын – шенеунiктер билеп отыр», дептi. Ресей – ежелден миллиондаған шенеунiктер мекендеген ел. Ресей империясының территориясында адам сәт сайын деспотпен, тиранмен кездесiп отырады. Мейлi, ол жатақхананың вахтерi, полицияның бастығы болсын, бiр қап анықтама сұрайтын, паспорт үстелiнде отырған қыз, я заттарыңызды ақтарып жатқан кеденшi болсын – бәрiбiр, бұлардың барлығы – үлкендi-кiшiлi тирандар. Осындай сәттерде адамның бойын әлдебiр қорлық сезiм, әлдебiр үрей билейдi. Бұл – құлдық сезiм.
«Бiз, кешегi құлдар, «сыртқы құлдықтан» құтылғанымызбен, iшкi құлдықтан құтыла алмай келемiз, – деп жазған А.Горький «Уақытсыз ойлар» кiтабында, – орыс халқы кешкен өмiр оның бойында жеке тұлғаға деген құрметтi, азаматтық құқық түйсiгiн, әдiлетке деген аңсарды тәрбиелеп, қалыптастыра алмады. Орыс халқы әдiлетсiз, қатыгез заманда өмiр сүрдi».
А.Чехов «бойдағы құлдықты мысқалдап сығып шығару керек» деген. Бұл жердегi әңгiме А.Чеховтың өзiнiң крепостнойлар әулетiнен шыққандығында емес. Бұл жердегi әңгiме, орыс адамының, тұтқада отырған күштiлердiң алдында құлдық ұруға дайын тұратындығында. Орыстың кеңсесiнде бастық үлкейген сайын адам кiшiрейе бередi. Француз жазушысы Пьер Бошен айтқандай, «Алтын сарайлардың есiгi жұрт ойлағандай биiк емес, ол есiктен еңкейiп қана өтуге болады».
«Бастықтың алдында құлдық ұру, тек орысқа ғана тән сезiм, – деп жазады тағы да Андрей Кончаловский. – Тәнiңнен осы византиялық жағынуға деген құмарлықты, құл болуды аңсаған арманды мысқалдап сығып шығару керек. Егер де адам билiк басында болмаса, оған қалай болса солай сөйлеуге, артынан түкiруге болады. Салтыков-Щедрин жазады емес пе, «Бiзде тең сөйлесу деген жоқ, не тұмсықтан ұрады, не қолыңызды сүюге рұхсат етiңiз деп» дейдi.
Тағы да М.Горький жазады: «Мен билiк басындағы орыс адамына ерекше күмәнмен қараймын. Кешегi құл, жанындағы адамды билеп-төстеуге қол жеткiзгеннен кейiн-ақ әлемдегi ең жүгенсiз әмiршiге айналады».
Мiне, құрметтi оқырман, Шукшиннiң аталған әңгiмесiндегi Малафейкиннiң тыюсыз бастық болсам, адамдарды аямай жазаласам деген арманы мен аңсары оның құлдық системада өскендiгiнен туындап отыр. «Генерал» Малафейкиннiң болмағанды болғандай қылып айтқан әңгiмесiнен советтiк жүйенiң барлық сырқаты, барлық мерезi айна-қатесiз көрiнiп тұр. Бұл – сол заман үшiн, системаның бетiне баттитып тұрып айтқан сұмдық сөз. Екiнiң бiрiнiң қолынан келмес iс.
Адмирал мен теңiзшi хикаясы
Шукшиннiң ең өрелi әңгiмесi – «Бөтендер» («Чужие»). Бұл шығармасында жазушы патша әулетiнен шыққан генерал-адмирал, соңғы орыс патшасы I Николайдың ағасы, ұлы князь Алексей мен бұрынғы матрос, орыс-жапонның теңiз соғыстарында әлдеқалай аман қалған Емельян қарияны шендестiредi. Әкесi Александр II әскери-теңiз училищесiне оқуға орналастырған князь Алексей ешқашан сабаққа бармапты. Жас басынан театр мен трактирлерден шықпай, маскүнемдiк, ақша шашу мен қызойнақтың соңына түседi. Осындай «теңiзшiнi» ағасы III Александр қорықпай орыс флотының басшысы етiп тағайындайды, әскери кеме құрылысы, порт салу – парақорлар үшiн таусылмас асыл қазына. Князь Алексей жиырма жыл бойы осы саланы тонайды. Өзi ғана емес. Көңiлдес әйелдерi де. Жапон соғысы басталғанда орыс үкiметi Чили Республикасынан бiрнеше линкор сатып алмақ болады. Италияның Генуя қаласының портына келiп тұрған құрыш кемелердi Ресей комиссиясы келiп көредi. Мұндай кемелер орыс флотының түсiне де кiрмеген. Эксперттер линкорлардың бағасын сұрайды. Чили өкiметi кеменiң өз бағасын айтады. Ғажабы, кеменiң арзандығынан сауда болмай қалыпты. Орыстың өкiлеттi адамы: «Сiздер кеменiң бағасын кем дегенде үш есе қымбаттатыңыз, себебi, әрбiр кеменi сатып алғанда ұлы князь Алексей алты жүз мың теңгенi өз қалтасына, төрт жүз мың теңгенi көңiлдесi Балетта ханымның қалтасына салады. Содан соң, бiзге де нәпақа керек», – дейдi.
Орыстың қазына тонаушыларының ұсынысын Чили өкiметi қабылдамайды. Сонымен бұл кемелердi Жапония сатып алады. Кейiннен Цусималдағы шайқастың кезiнде орыстың бүкiл Тынық Мұхит флотын суға батырған жапонның осы крейсерлерi едi. Флоттың күйрегенiн естiген Николай-II күйiп кетiп, ұлы князь Алексейге:
– Аға мұның не? Қазынаны екi есе тонасаң да неге жақсы кеме жарақтамадың? – деген екен.
Осы қаралы оқиғаның ертеңiне-ақ ұлы князь Алексей көңiлдесi Балеттаны ертiп театрға барады. Театрдағы халық екеуiн қоршап: «Шеш мына гаухар мен алтынды! Бұл бiзден тонаған ақшаға алынған!» – деп зәресiн ұшырыпты.
Содан кейiн Балетта бiрнеше миллион алтын ақша мен тау болып үйiлген гауһар, басқа асыл тастарын алып, Францияға қайтып кетедi. Цусима ұлы князь Алексейдiң ғана емес, бүкiл Романовтар әулетiнiң ғана емес, Ресей деп аталатын ұлы империяның тарихын күрмептi. Көп ұзамай князь Алексей Францияға, көңiлдесi Балеттаға барып қосылады. Артта – тоналған ел, балыққа жем болған он мыңдаған солдаттар мен матростар, күйреген мемлекет. Парижден және басқа қалалардан қисапсыз сәндi сарайлар сатып алып, алтынды уыстап шашқан князь Алексей күнi жеткенде суық тиiп өлiптi.
Әңгiменiң екiншi жартысы жазушының атынан естелiк айтатын протагонист кейiпкер мен кәрi матрос Емельянның да қатынасына құрылған. Соғыста да, бейбiт кезде де өз мiндетiн адал атқарған Емельянның өмiрi ақырындап тiзбектелiп көз алдыңыздан өтедi. Әңгiме өрiстеген сайын осы қарапайым адамға деген құрметiңiз арта бередi. Оның ешкiмге нала айтпай, үнсiз көз жұмғаны да – үлгi боларлық iс. Аталған әңгiменiң соңғы абзацын бұзбай келтiрейiк дедiк:
«Ұлы князь Алексейдiң жайын неге осылай ұзақ баян еттiм? Өзiм де бiлмеймiн. Ақылым мен санамды өзiмнiң құшағымдай кең ашып – осы екi тұлғаны жақындатқым келгенi ме – әйтеуiр құшақтамақ болам. Ойланам. Ойым жетпейдi. Бiреуi – омалып Парижде қалды, екiншiсi – Катуньде балық аулаумен өмiрiн өткiздi. Iштей екеуi де бiр халықтың баласы едi ғой деймiн. Ашуланғым келдi, ашулана алмаймын. Екеуiн де баяғыда қара жер жалмады. Дарынсыз генерал-адмиралды да, бұрынғы матрос дядя Емельянды да… Ал екеуi сол жақта… о дүниеде кездесе қалса ше? Ол жақта эполет те, ақша мен қазына да жоқ. Сәндi сарай мен көңiлдес те жоқ: екi орыстың жаны кездестi дейiк. Сол жақта, о дүниеде кездескенде де екеуiне сөйлесетiн ортақ тақырып табылмас едi, мiне, мәселе қайда. Мәңгi-бақиға бiр-бiрiне бөтен болып кеттi, бөтендер деп осыларды айт. Сенiң шетiң мен шегiң қайда, матушка Русь!».
Гогольдiң «Өлi жандары» сияқты үлкен серпiнмен аяқталған шығарма әрбiр орыс азаматы өзiне-өзi айтуға қорқатын шындықты паш етедi. Бұл «Орыс – халық па, әлде тағдыр тәлкегiмен бiр жерге жиналған тобыр ғана ма?» деген сұрақ. Ар жағында бас кететiн қатерлi сұрақ. Халық деген жердiң, топырақтың ғана тұтастығы емес, тiлдiң ғана бiрлiгi емес, халық деген ең әуелi – мүдде бiрлiгi.
Ресейдiң жерiнiң ақылға сыймас үлкендiгiнен адамдар кеңiстiк пен уақытта адасып кеткен, жақсылық пен жамандық туралы ортақ түсiнiктен айырылып, бiрiн-бiрi бұ дүниеде де, о дүниеде де түсiнуден қалған. Ұлы князь Алексей мен қара шаруа Емельян бiр елде өмiр сүргенiмен, бiр тiлде сөйлегенiмен – екеуi бiр-бiрiмен ешқашан жанаспайтын екi дүниенiң адамы.
Шукшиннiң аталған әңгiмесiн оқып шыққан Солженицын «Бiз бiртұтас халық болудан қалып бара жатырмыз, бiз шынында да түрлi тiлде сөйлеймiз» деген.
* * *
Бiрде Алматыда өткен түрiк халықтарының музыкалық симпозиумынан кейiн дастархан басында отырғанымызда, әңгiме бiрден-бiрге кетiп, ақырында Василий Шукшинге тоқталған. Сол жерде отырған Тува, Хакасия, Алтай Республикасынан келген қонақтардың бiрi «Шукшин алтайлықтарға жиен болып келедi, өйткенi, шешелерi алтайдың қызы болған» дедi мақтанып.
Кейiннен сұрай-сұрай Василий Шукшиннiң нағашы жұрты ғана емес, аталары да алтайлықтардан тарайтынын анықтадық. Түрiк нәсiлiнен кетiп, Ресейдiң бағын асырған ұлдар аз ба. Алайда заманы бiзге жақын болғаннан кейiн бе, әйтеуiр, орыстың ұлы жазушысының бiзге туыс болып шыққандығы көңiлге шынында да мақтаныш ұялатады екен.
Қырық бес жасында көз жұмған Василий Шукшиннiң артында мол әдеби мұра қалды. Ол көтерген моральдiк, iзгiлiк, адамгершiлiк проблемалар әлi күнге дейiн өзектi.
Василий Шукшин қазақтар туралы жазды десем, артықтау болар, алайда бiздiң Ресей империясының құрамында үш ғасырға жуық өмiр сүргенiмiздi ескеретiн болсақ, онда жазушының айтқан ойларының, белгiлi дәрежеде, қазақтың тағдырына да қатысы бар екенiн мойындауымыз керек. Немесе, қарабайырлап айтсақ, «қол емес, қызыл тiл кiсендеулi» заманда қазақтың жазушысы айта алмағанды орыстың жазушысы айтыпты. Василий Шукшиннiң бiзге деген туыстығын осы деп бiлем.