Зира Наурызбаева
«Екеуі ұзақ та бақытты өмір сүріп, бір күні дүние салыпты…» Махаббат туралы ертегілер мен басқа да шығармалардың көпшілігі осылай аяқталады. Бәрімізге белгілі осы жәйтті қазір күнделікті отбасылық өмір, күйбең тірлік махаббатты өлтіріп тынады деп түсіндіретін болып жүр.
Бірақ, кейде сюжет өзгеріп кетеді – үйленгеннен кейін күйеуі кенеттен қаза табады, жас келін алданыш етер бала көтеріп үлгерместен жесір қалады. Қазақ әдебиетінде бұл нұсқа «Қыз Жібек» лиро-эпостық дастанында көрініс тапқан. Бәріміз сүйіп көретін кинода Төлегеннің өлгенін естіген Қыз Жібек күйікке шыдамай, Жайықтың суына батып өледі. Сценарийдің бір нұсқасы дастанның желісінен ауытқымай жазылған деген әңгімені де естіп қаламыз, оған сәйкес, Жібек қыз әмеңгерлік салтымен Төлегеннің артында қалған інісі 
Сансызбайға күйеуге тиеді. Ұлттық этиканың талабы сондай: тұрмысқа шыққан қыз күйеуінің руына өтеді, ол үшін бұдан былай осы рудың ұрпағын жалғастыру өз сезімінен жоғары тұруға тиіс.
Халқымыздың дәстүрлі мәдениетінде жеке адамның махаббаты ешқашан жоққа шығарылмаған, керісінше, оған баса көңіл бөлініп, мадақталып отырған. Бірқатар зерттеушілер мен тарихшылардың пікірі бойынша, Еуропадағы батырлық дәстүр мен олардың Ару Әйел (Прекрасная Дама) туралы ұғымы пайда болуына көшпенділердің әскери мәдениеті және оның құрамдас бөлігі — әйелді мадақтау салты ықпал еткен. Қазақ халқының ауыз әдебиетінде жеке адамның махаббаты тақырыбы, ең алдымен, сал-серілердің өнерінде, шығармашылығында кеңінен көрініс тапты. Бірақ, әйел – тек ғашық жар, отан-отбасының ұйтқысы ғана емес, ол – өмірді жалғастырушы, Ру Анасы.
«Қозы Көрпеш — Баян сұлу» дастанында опасыздықпен өлтірілген Қозымен бірге Баян да өз еркімен о дүниеге аттанады. Біздің тақырыбымызға тікелей қатысы жоқ бұл жырдың қосарлы бастамаға негізделген финалы сонау есте жоқ ерте кездердегі Ана-Құдай және Күнтекті Қаһарман туралы аңызбен астасып жатыр. Ал, «Қыз Жібек» жырының тарихи сипаты басым, онда орта ғасырлардағы қазақ қоғамында үстемдік құрған көзқарастар бейнеленген.
19-шы және 20-шы ғасырлардың тоғысында қалыптаса бастаған жаңа тұрпатты жазба әдебиет жеке адамның махаббатын сол кездегі Еуропа мәдениетінде кең таралған ұғым тұрғысынан суреттейді. Жан жарынан оқыста айырылып қалған жас жесір не істемек?
Мұхтар Әуезовтің алғашқы шығармаларының бірі болып саналатын «Қаралы сұлу» әңгімесінде осы мәселе жаңа қырынан қарастырылған. Шығарма кейіпкері өмірден ерте кеткен жарына адал болып қалуға бекінеді. Сұлулығына қызығып, адами қасиеттеріне тәнті болған талай азамат сөз салса да солардың біреуіне мойын бұрмай, сүйген жарының отын өшірмей, түтінін түтете беремін деп ұйғарып, қалған өміріне сағынышы мен қайғысын серік етпек болған жас жесір түптің-түбінде тән құмарлығына еріксіз бой алдырып, өзі де күтпеген масқараға ұшырайды — қойшы шалдың құшағынан бір-ақ шығады. Бұл орайда қазақ жазушысына З. Фрейдтің ізденістері ықпал еткен болуы ықтимал. Жазушы, өнертанушы Т.Әсемқұлов өзінің «Абайдың ұлы жұмбағы» шығармасында адам тұлғасы мен махаббатын зерттей келіп, бұл әңгімені былай түсіндіреді. Махаббат дегеніміз – өмір, адалдықты сақтап қалу үшін махаббатты өмірге қарсы қою – адамдыққа жат. Өмірді жоққа шығаруға бағытталған адалдық опасыздықтан бетер.
Қазіргі қазақ жазушысы Нұрлан Қами өзінің «Шал» деп аталатын хикаятында бұл мәселені өзгеше көзқарас тұрғысынан сипаттайды. Жасы 80-нен асқан жалғызілікті қарт өлер алдында өткен өмірін еске түсіреді. 20-шы ғасырдың 20-шы жылдарында дүниеге келген талай қазақтың басынан өткен қасіретті өмір. Бас кейіпкер — 30-шы жылдардың басындағы аштықта әке-шешесінен айырылып, балалық шағын аш-жалаңаш, қаңғырумен өткізген; балалар үйіне тап болып, одан әскерге алынып, әрі қарай соғысқа кеткен; қоршауға түсіп, тұтқынға тап болған; тұтқыннан қашып шығып, партизандық құрған; айналып келгенде немістерге өз еркіңмен берілдің деп айыпталып, он жылға кесілген; Сібірде ағаш кесіп жүргенде гангренаға ұшырап шіри бастаған аяғын сол жақта қалдырып, ақыры ауылына аман оралған қарапайым қария. Соғыстан кейінгі жылдары сондай бір аяғы жоқ, белгілі бір кәсіптің құлағын ұстамаған еркектер де тапшы болатын, кейіпкеріміз бұрынғы күйеуінен бала сүйіп үлгермеген жас жесірмен бас қосады. Сезімге де, сөзге де сараң, мінезі біртоға кейіпкеріміз (өзінің пайымдауынша, өмірдің небір өткелектерінен аман өтуіне оның «табиғатынан топастаулығы, көп ойлана бермейтіні» септігін тигізген) жасы ұлғайған шағында ешкімге зияны жоқ, бірақ жақынға да, жатқа да бірдей суық, қамқор әйеліне де, бауырынан өрген баларына да жан жылуын бере алмаған бойкүйездеу шал болып шығады.
Бір күні ол кереметтің күшіне куә болады… Зейнеткерлікке шығарда қайсыбір қағазын іздеп сандықты ақтарып отырғанда студент баласының фотосуретін көреді. Сурет жақында түсірілген, бірақ уақыт табынан сарғайып кетіпті, артында 1940 жыл деп көрсетілген және «Сүйгеніме мәңгілік естелік» деп жазылыпты. Сөйтсе, кемпірінің бірінші күйеуінің суреті екен. Сол кезде бәрін түсінген шалдың жұлын-жүйкесі шымырлап, еңіреп қоя береді.
«Қанша топас болса да махаббаттың құдіретін сезетін, ондай қасиетті сезімді бастан кешу бақыты өзіне бұйырмағанын да мойындайтын, қосағымен дәм-тұзы жарасқанына шүкір деп жүре берген ғой, бірақ дәл мұндай болады деп ойламапты. О, жасаған!.. Ұлы ғана емес, қызы да соған тартқан болып шықты. Мұндайды кім көрген! Көрмек түгіл естіген де адам жоқ шығар, сірә. Жәпірейген жаман кемпірі тегін адам емес екен. Үйлене сала майданға аттанған, алғашқы шайқаста-ақ оққа ұшып, шәйіт болған жарына деген сүйіспеншілігін жүрегінің терең бір түкпірінде мәңгі сақтап жүріпті-ау! Тек сақтап қана қоймай, сол бір құдіретті сезімнің қуатын да жоғалтпай, басқаның, мына менің қанымнан жаралған балаларымды сол махаббаттың мәңгілік белгісіне айналдырып жіберген. О, құдірет! Отыз жыл қойныңда жатқан қатыныңның, бір шөкім болып шөмиген кәрі кемпіріңнің осындай асыл сезімді, саф таза махаббатты кір шалдырмай сақтап келгенінің өзі неге тұрады! «Күндіз екеуміз, түнде төртеуміз» дегенді айтқан қазақ неткен кемеңгер! Ал, біз үшеуміз. Үшеуміз де бақыттымыз. Алғанынан ажал айырса да сол жарының құрсағына менің қаныммен бірге рухының бір бөлшегі енген марқұм да; қу соғыстың қырсығынан сүйгенінен айырылғанымен оған деген сезімін жоғалтпаған, менің алдымда күнәдан пәк, кіршіксіз адал бола тұрып алғашқы махаббатын да ардақтай білген, тоғыз ай бойында жүрген баласына сезімінің күшімен сол бір сүйіктісінің келбетін берген әйелім де; осындай қастерлі де аяулы махаббаттың жемісті болуына өз үлесімді қосқан менің өзім де шын бақытты жандармыз!.. Мұнысы рас болатын. Тағдырынан қанша теперіш көріп, қанша қиындықты бастан кешсе де шалдың пейілі кең-тұғын».. (Қами Н. «Көк қақпа». Алматы. 2010 ж. 22 б.) Сол күннен бастап сырт көзге суық көрінетін қапсағай денелі қарттың орнына дидарынан шуақ төгілген мейірбан қарт пайда болады. Жер үстіндегі талай тозақтан аман өткен қария махаббаттың құдіретті күшін сезінгеннен кейін өзгеріп сала береді.
Христиан әлемі күнәсіз сәбилі болу туралы қағиданы түсіндіру үшін аса күрделі діни ұғымдар ойлап тапты. Т.Әсемқұловтың пікірі бойынша, бұл қағида тәңір дінінен алынған, бірақ қате тұжырымдалған. Көшпенді түркі халықтары күнәсіз сәбилі болуды қалыпты жәйт деп түсінген, бұл — адал жардың өз күйеуінен бала көтеруі ғана.
Мәдениеттанушы Лео Фробениус абиссиниялық бір әйелдің айтқанын келтіреді: «Еркектер әйел адамның өмірін түсіне алмайды. Әйелдің өмірі мен еркектің өмірінің арасында біраз айырмашылық бар. Бізді Құдайдың өзі солай жаратқан… Әйел бір түнде бойына біткен перзентін тоғыз ай бойы құрсағында көтереді. Содан кейін өмірі біржола өзгеріп кетеді. Енді ол – ана. Тіптен, кейіннен сәбиі шетінеп кетсе де ана болып қала береді. Өйткені, бір кезде жүрегінің түбінде сақтап келген перзентіне деген аналық сезімі ешқашан жоғалмақ емес. Бұл сезім әйел көкірегінде мәңгі қатталып қалады… Әйелдің қолынан келетіні – өзін-өзі құрметтеу ғана. Сонда ол өмір бойы күнәдан пәк болып қала бермек. Сөйтуге міндетті де, өйткені оның табиғаты сондай. Әрдайым етегі түрілмеген пәк, әрі мәңгі ана! Ерімен әр жолы жақындасқанда ол – кіршіксіз таза, жақындасқаннан кейін – ана! Жақсы әйелді осылай ғана анықтауға болады».
Өмірдің осы нәзік сырын, анаға деген риясыз құрметті Сегіз серінің «Гаухартас» әніндегі: «Анаңнан айналайын сені тапқан» — деген жолдан-ақ көруге болады. Жалпы, бұл тақырып қазақ ауыз әдебиеті үлгілерінде жиі кездеседі. Нұрлан Қамидың «Шал» хикаятын да әйел-анаға құрмет, сүйген жарға деген махаббат, өмір жалғастығы тақырыбына арналған туынды, қытымыр заманның қыспағына, тағдырдың теперішіне қарамастан сүйе білу және өмірге перзент әкелу міндетін адал атқарған ана-әжелеріміздің сан ұрпағына тағзым ету деп қабыл алған ләзім.
PS. Орыс тілді журналистердің қазақ жазушыларын өткен күнге ғана үңіліп, ауыл тақырыбын қозғаудан әріге бармайды, бірақ өздері баяғыдан бері қалада тұрады және қазіргі ауылдың өмірін мүлдем білмейді деп кінәлайтыны бар. Мүмкін олардың айтқаны дұрыс шығар, қазіргі қазақ әдебиетінде заманы әлдеқашан озған ауылдың тұрмысын бейнелемек болған әлсіздеу шығармалар көп екені баршаға аян. Мәселе мынада, сондай «сыншылар» өздері тілге тиек етіп отырған әдебиетті оқуға құлық таныта бермейді (көпшілігі қазақ тілін білмейді). Үстірт қараған адамға Нұрлан Қамидың «Шал» хикаяты да ауыл тақырыбына жазылғандай болып көрінуі мүмкін (алайда, осы жинақтағы шығармалардың басым көпшілігі қала өмірінен алынғанын ескерте кетейік). Бірақ, олай емес. Бұл – адам тағдыры және Құдіреттің күші туралы шығарма, адам болғанда да нақты адамның тағдыры екеніне еш күмәнім жоқ. Балалық кез бен жастық шақтағы әсер күшті болады, қазақтың шалдарының әрқайсысының тағдыры да, мінезі де ерекше, бұл үшін жазушы кінәлі болмаса керек. Менің ойымша, аға ұрпақ өкілдерінің тағдыры хатқа түсіруге әбден лайықты, бұрынғы ауылда солардың тағдырына үңіліп, көз көргендердің асықпай, баппен айтқан әңгімесін тыңдауға мүмкіндік мол болатын. Әдебиеттанушы мәртебесіне таласпай-ақ, өз пікірімді білдіре кетейін – аталмыш хикаяттан жоғарыда келтірілген үзінді Ги де Мопассанның махаббат пен өмірді жырлаған ең үздік әңгімелерінен бір де кем емес. Бірақ, француздың ұлы жазушысы жер бетіндегі, үйреншікті, адами махаббатты жырласа, қазақ жазушысының шығармасындағы махаббат – мәңгілік өмірдің көзге түсе бермейтін нәзік арқауы ретінде асқақ биікке көтерілген.