otuken.kz https://otuken.kz/ Сайт о казахской культуре, музыке и мифологии. Қазақ мәдениеті, музыкасы және мифологиясы туралы сайт. Wed, 11 Oct 2023 18:06:48 +0000 ru-RU hourly 1 https://wordpress.org/?v=6.1.5 https://otuken.kz/wp-content/uploads/2017/01/fav-150x150.png otuken.kz https://otuken.kz/ 32 32 Таласбек сыйлығы 2021: Рүстем Нүркенов. «Кемеңгерден» «Еңлікке» дейін https://otuken.kz/talasbek2021nurkenov/ Tue, 10 Oct 2023 18:14:39 +0000 https://otuken.kz/?p=1624 Таласбек күйшінің өзі шығарған күйлерін де әу дегеннен шығу мезгілін анықтау қиын болды. Әрқайсының кімге, неге арналғанын білсек те нақты күнтізбелік уақытты табайық деп шештік. Тарихқа, күйтану ғылымына кейін керек болар деген үмітпен Зира жеңгейден сұрап білдік. Күйшінің өмірлік ситуацияларымен сәйкестендіріп, реттік тізім жасағандай болдық.

Сообщение Таласбек сыйлығы 2021: Рүстем Нүркенов. «Кемеңгерден» «Еңлікке» дейін появились сначала на otuken.kz.

]]>
Таласбек Әсемқұловтың авторлық күйлері жайында.

« …Бір кезде осы әуен ойыма келді. Ұмытып қалмау үшін қайта-қайта ішімнен айтып отырдым. Үйге барған соң домбыраға салдым. Шаһит болған есіл ерлер-ай, аруақтарына тағзым ретінде туған күйім ғой» деп айтқаны есімде Таласбек ағаның. Бұл әңгіме Қараөткел күйі жайында еді.

Әсемқұлов десе алдымен көпшілік оның жазушылығы жайлы айтар. «Құнанбай» мен «Біржан сал» кинофильмдері жайлы пікір қосар. Музыкадан хабары бар адамдар сыншылығы мен күйшілігі туралы жазар. Домбырашылар мен музыкатанушылар Байжігіт пен Тәттімбет күйлерін бізге жеткізген дер. Бәрі де дұрыс. Дегенмен Таласбек Әсемқұлов өнерінің бір қыры туралы көп айтылмай, жазылмай жүр. Ол — авторлық күйлері.

Күй тарихы еуропалық музыка тарихы сияқты емес. Еуропада композитор музыка шығарса, соңғы нотасы жазылған соң партитураға бәленбай ай мен күн, түгенінші жыл деп жазып қояды. Музыка зерттеушілеріне өте оңай. Бізде болса көбіне өнерпаз бір күй шығарса, кейін оны өндеп, алып-қосып тарта береді. Атаулы дата болмаса, нақты шығу уақытын табу қиын. Таласбек күйшінің өзі шығарған күйлерін де әу дегеннен шығу мезгілін анықтау қиын болды. Әрқайсының кімге, неге арналғанын білсек те нақты күнтізбелік уақытты табайық деп шештік. Тарихқа, күйтану ғылымына кейін керек болар деген үмітпен Зира жеңгейден сұрап білдік. Күйшінің өмірлік ситуацияларымен сәйкестендіріп, реттік тізім жасағандай болдық.

Әуелі «АҚҚОЗЫМ» күйі дүниеге келсе керек. Күйдің екінші аты «Хадиша». Күйшінің қызы Хадиша Таласбекқызы дүниеге келгендегі арнау. Бұл 1998 жыл. Күй Арқа күйшілік мектебіне сай, жетім мен көсем пернелерге тұрып басталады. Қайырып шертілетін әуен шешен пернеге барып қайта оралады. Екінші әңгіме де (бөлім де) шешен пернені негізгі тұрақты дыбыс ретінде қолданады. Құсар пернеге дейін жеткемен қайта-қайта орала, алғашқы тұраққа келіп тоқтайды. Күйді шерту бір қарағанда оңай болып көрінгенімен, автордың сол қол басу және оң қолдың шерту ерекшелігін сақтаса, техникалық жағынан едәуір қиындық тудырады.

КЕМЕҢГЕР – арнау күй. 2005 жылы дүниеге келген. Арысы қазақтың хан мен билері, берісі Алаш арыстарының жасаған еңбектеріне сүйіспеншілік, сол ардақтылар, сол кемеңгерлер сияқты болсын, соларға ұқсасын деген ұлы Жансүгірге арналған күй. Күйдің өне бойында асқақ рух, қайрат бар. Соңғына таман кенеттен тоқтап, қайта жалғасатын жері бар. Біздіңше күй желдірте келе кілт тоқтап, артына қарап, бағамдап, есеп беріп, қайта болашаққа ұмтылған сәті деп есептейміз.

Осы 2005 жылдары тағы ЖЕҢЕШЕ атты күй дүниеге келді. Күй Шәміл Әбілтайдың жұбайы Өрікгүл Өтемісқызына арналады. Күй барысында айтарлықтай аптығу жоқ. Әр буын нақты орындалады. Күй барысында еуропаша айтсақ, музыкалық ауытқу бар. Алқоңыр (мажор) әуенде қоңыр (минор) саздың дыбысы, яғни мұңлық перне бірнеше рет кездесіп отырады.

Т. Әсемқұлов отан үшін от кешкен, аянбай еңбек еткен ерлерді әрдайым еске алып отыратын. Осындай бір сәтте АЗАПКЕР (2006 жылы) күйін шығарса керек. Күй сипаты жағынан Кемеңгер күйіне ұқсас келеді. Күй бірнеше рет үш мәрте қайталанған музыкалық фразалардан тұрады. Жетім перне мен шешен перне арасында жалғасқан азынаған әуен.. Шағырмақ перне қосымша дыбыс ретінде ғана кездеседі, ал емірелі пернені қолдану арқылы күй бойынан оптимизмді көрсету үшін пайдаланса керек.

ЖҰБАТУ күйі (немесе «Әбікенді жұбату») қазақ күй тарихындағы сәтті шыққан эксперименттердің бірі деуге болады. 2008 жылы дүниеге келген күйдің негізгі идеясы Ә. Хасеновтың «Қоңыр» күйінде жатыр. Екі-ақ перненің орнын ауыстырып жаңа туынды жасай алды. Қоңыр сазды алқоңырға айналдыра білді. Шарасыздық емес, үміт, ертеңге деген сенімді көрсетті.

Шамамен 2010-жылдары екі күй дүниеге келеді. ҚАРАӨТКЕЛ күйі жайлы сөз басында жаздық. Қазақ-қалмақ соғыс уақыты. Жаудың қалың қолынан қашқан шал-кемпірлер, әйел-балалар Есілдің жағасына келеді. Алда тасыған Есіл, артта жетіп қалған қалмақ. Өткені екінші бетке жетеді, қалғанын жау қырып тастайды. Сол кезде өзен қанға боялса керек. Таласбек Әсемқұлов бүгінгі Астанаға қарап отырып, кешегі кеткен бабалардың қаны төгілген жерге тағзым ретінде арнаған күйі.

ТӘТТІМБЕТ СЕРІ. Ұлы күйшіге арнау күй. Жетім пернеден басталады. Еуропаша айтсақ – субдоминанталық дыбыс. Негізгі тұрақты дыбысқа (көсем перне) келіп орныққан соң, әуелгі иірімге тағы келеді. Күй барысындағы екі әңгіме түрлене-түрлене бірнеше рет қайталанады.

Өмірінің соңғы жылдары атақты АРЫНҒАЗЫ ТӨРЕГЕ арналған күйін шығарған. Өкінішке орай, таспаға жазылған аудио/видео жазылған мәлімет қалмады. «Күйім әне-міне жетіледі» деп жүргенде өмірден озды.

Таласбек Әсемқұловтың өмір бойы ойланып, алып-қосып келген бір күйі бар. Ол – ЕҢЛІК атты күйі. 2006 жылы алғашқы идеясы келгенімен, өмірден кеткенше дейін идеалға жеткізуге тырысқан. Жары Зира Жетібайқызына арнау күй. Жалғыз ішектегі көсем пернеден басталып, қос пернені қара қағыспен шертіп аяқтайды. Күй үш әңгімеден құралады. Бұл жарына деген кешегі күнге алғысы, бүгінгіге шүкірі, ертеңгі күнге аманаты деп есептейміз.

Өнерпаз шығарам деп әдейі күй шығармайды. Сөз жоқ, арнайы тапсырыспен немесе белгілі бір адамға/оқиғаға әдейі күй арнауы мүмкін. Бірақ ол табиғи жаратылыс болмайды. (Ия, күй деген де жаратылыс). Жартылай фабрикат бірдеңе. Ондай күйдің де ғұмыры ұзақ емес. Жанынан шын ниетпен шыққан, шын ниетпен ғана дүниеге келген күй ғана тарихта қалады. Күй шығарғанда өмір сүрген ұрпақ бағаламаса да, кейінгі буын құдыретін түсінеді. Белгілі бір толқын өткен соң ғана «алтынның қадіріне жетеді». Әрдайым осылай болмаса да, көп күйдің тағдыры осындай. Т. Әсемқұловтың авторлық күйлері осылардың қатарында.

Сообщение Таласбек сыйлығы 2021: Рүстем Нүркенов. «Кемеңгерден» «Еңлікке» дейін появились сначала на otuken.kz.

]]>
Таласбек сыйлығы 2021: Үздік мақала. Дидар Амантай. Қызыл іңір https://otuken.kz/talasbek2021didar/ Tue, 10 Oct 2023 17:59:25 +0000 https://otuken.kz/?p=1622 «Талтүсте»  бір құдырет бар. Оқып жатып Таласбекпен тілдескендей боласыз. Өзі сөйлеп, әңгімелеп отырғандай көрінеді. Сөзі тікелей әсер етеді. Таласбек – кітаптарында. Көзім жетті, Таласбек – кітаптарында.

Сообщение Таласбек сыйлығы 2021: Үздік мақала. Дидар Амантай. Қызыл іңір появились сначала на otuken.kz.

]]>

(Өнер – өмір күзетінде: Таласбек Әсемқұловтың «Талтүс»  романы туралы толғау)

Таң атса, кеш батады.

                                                                                                    Қазақ мәтелі

Біз – Талғат Ешенұлы, Таласбек үшеуіміз – Абай даңғылына түсіп, атқа шапқандай алқаракөк таксиде ақ шанқан қала ішімен омыраулатып, зымырап келе жатып, Шагабутдинов көшесіне қиылысқанда, аға достың рабайсыз айта салған бір ауыз сөзін, кейін, қаншама жылдар өткенде, қазасы артынан сан мәрте еске алып жүріп, ара-тұра қайғырып қоятынымды тірі жанға тіс жарып айтып көрмеген, көңілімдегі құпия сыр ретінде ұстап, елден жасырып келген едім.

«Уақыт озып, заман ауысады, – деп еді Тәкең кемеңгерім, – әлі-ақ жазуға суисың…» Біз жақсы ойын қылжаққа айналдырып жібердік, күліп жатып көліктен түстік, сол бір жастық шақ, балауса-балғын кездерде көп нәрсені терең түсіне қойған жоқ едік, қызық-думан кешіп, риясыз қуана білдік, сауық-сайран құрамын дегенге той-домалақ табыла салатын, ойын-сауық іздегенге мереке-мейрам кездесе қалатын. Басымыздан дәурен кетпейтіндей, өмір созылып өтпейтіндей, арқа-жарқа қалпымыз айнымайтындай, жайма-шуақ күндеріміз өзгермейтіндей, алғадай көңіліміз асып-тасып тұра беретіндей, күш-қуатымыз сарқылмайтындай  көрінді.

Біріміздің жазғанымызды біріміз оқып қуандық. Қалам рухымызға қанат бітірді, жанымызды рахатқа бөледі. Жадымызға тұтқан Ницше сөзін жиі қайталайтынбыз: «Қанмен жаз, сол кезде қанның рух екенін түсінесің». Немесе: «Бағасы бардың құндылығы жоқ».

Қонған бақ, келген атақ, әдеби табыс есім-сойымызды есіктен төрге сүйреді, күтпеген даңқ басымызды шыр айналдырды, қуаныштан есіміз шықты, қайта оқыған сайын қызығушылығымыз артып, тағы қараған сайын шабыттана түстік.

Біз Тәкеңнің бұл жолды бізден бұрын көргенін, әлімсақтан білгенін аңғара алмай қалдық: мас сезім қарсы алдында тұрған, тұманмен бірге ашылып келе жатқан қауіп-қатерді, тас-талқан тағдырларды, пейілі өзгеріп, ниеті бұзылған қоғамды байқамаған еді.

Бақытты кезең – кенет, аяқастынан  тірсектен тістеген қақпан тәрізді.

Көп нәрсеге үйрендік. Таласбек қашанда ұмытыла бастаған көне сөздердің кеніші болатын: «сірке жауын» (6-бет)«құба шешен», «ешқандай нәшсіз», «ешқандай әшекейсіз айтылған», «жүрегінде Тәңірінің мөріндей таңбаланып қалған» (267-бет). Бірақ кітап сатылымы төмендеп, көркем әдебиет жанрлары ажар-көркінен айрыла бастаған заман еді. Бір уақыт алапат жырлары ашық стадиондарды жинаған арғымақтай дүлдүл ақындар енді поэзия үйірмесінің азғана мүшелеріндей шағын-шағын топ құрады.

Проза ескі сөрелерде тігінен қаланып, көшкен үйлердің жұртында қалды, совет дәуірінде тиянақты түптелген мұқабалары отқа жанбай, суға батпай, қоқыс сауытқа сыймай кеш қараңғылығында жұртты әбігерге салды.

Кітаптың маңызын, классикалық үлгілердің мазмұнын қайта түсіндіру керек еді. Біздің бір тақырыбымыз – жазушы талайы туралы үнемі әлем әдебиетінен кезек-кезек мысал келтіріп отыратынбыз.

Хорхе Луис Борхес: «Әдебиет әфсанадан басталып, әфсанамен аяқталады». Немесе  Федор Достоевскийдің идея-кейіпкерлері туралы тұжырымдамалары, магиялық латынамерикалық проза үлгілері жайлы талас-тартыс… Біз ғаламзат перзенттерінің есімдерін атап, әлем әдебиетін шарлап кететінбіз. Талай ұлы шығармалардың атаулары, сюжеттік желілері, қосқан үлестері әңгіме арасында айтылып, рухани айналымға түсті.

Білімі мені алғашқы күндерден бастап-ақ таң қалдырды. Бір қарағанда, орысша білмейтін, қырда өскен түз баласындай, тіпті жер мойны қашық өңірдің күнге тотыққан қазағындай көрінетін. Інжу-маржан сөзін естіп, енді орысша жазбаларына көз жүгіртсеңіз, қазақша жазатындығына күмән білдіруіңіз де мүмкін. Ол екі тілді қатар меңгерді.

Оның кенішін екі жүз жетпіс беттік «Талтүсті»  оқығанда аңдадық. Бұрын бетін ғана көріп жүрген кембағал пенде екенбіз, енді тереңіне құладық, шыңырауына түстік, шынарына қол созып, шыңына шықтық.

«Ер өліп, Ертіс теріс ақты»  (133-бет), «Сүре тартыс – күйдің санына тартыс. Күйді ең көп білетін адам жеңеді. Алайда күйшілердің ең биік сыны – түре тартыс. Мұнда күйдің тереңдігі сынға түседі дедік қой»  (130-бет).

«Иләпі танысуға келгенде, қыздың жеңгелері, міне мынау біздің күйеу деп сыртынан көрсетіпті. Бетіне жан қаратпаған Бекей, жабықтан сығалап кеш бойы Иләпінің күйін тыңдапты. Содан соң «Он саусағын кесіп алып, өзгесін итке тастайтын-ақ адам екен. Бірақ жігіттің жүйрігі екен. Әкемнің сөзі – сөз. Бердім құлпымды», – дейді» (132-бет).

Қаламы тоқтамаған Тәкең тосын тақырыптарды қамтыды, биіктен көрінді. Мұрат жолында көздегеніне Заратуштра тәрізді шыңнан шыңға қарғып аттап қыдырып жүріп жетті.

Роман модернистік үлгіде жазылған, бірақ сөз қолданысы – дәстүрлі. Сөйлемдері қысқа, оралымдары шағын, бірақ жазысы ескі, сонысымен құнды, ғажап, көркем. Бай тілі әр шығармаға әр беріп, нұрландырып, төгіліп тұр. Үйдің босағасынан озып, төріне жайғасқан, көкірегі аңызға, хикметке толы абыз ақсақалдардың қисындары, әңгіме шертісі, сөз саптасы, әрбірден соң, сөйлеу мәнері көмбеден табылған көне жәдігердей, есіне алса, өзі де, домбырасы да толғанып, шекті қағып-қағып жіберіп, қалың жауған қара жаңбырдай жауап қатып, самсаған қол келе жатқаны елестейді, дүрсілі тау іргесінен күркіреп құлаған асау өзендей жаңғырып естіледі. Ойлы-қырлы шертістің, оқыс дыбыстардың өзіндік бір мақсаты бар.

Шұрайлы тілі, күй табиғаты мен шежіресі, өнерпаздардың қиын тағдыры Сізді оқуға өзі-ақ жетелеп отырады.

«Күйдің жоғалғаны – адамның өлгенімен бірдей» (216-бет). «Әуелінде көсем пернеде жеңгемсүйер сымбатты бір әуен шертіліп тұрып алды» (216-бет). «Даланың үстімен күздің бал еріткендей хош иісті ауасы өзендей ағады» (136-бет). «Сырғалы қыз, сіргелі өгіз бізде де болған» (270-бет). «Төңірек жаздың жауһар нұрына шомылып, бүкіл өңір тіршілік жырына ұйып, тамылжып тұр» (267-бет).

Мен көргенде, Таласбек қырықты еңсеріп қалған еді. Сосын, Талғат Ешенұлы келді. Ер мінезді, ер көңілді, ақеділ Кіші Тәкең бар, бәріміз бір уақытта таныстық, бірден дос болдық, бірге жүрдік.

Біз мәтінге ғашық едік. Көрнекті мақаланы көсемсөздей, көсемсөзді көркем эсседей, эссені жырдай көрдік. Күнделікті тақырыпты кітапқа енетіндей қырып-жондық.

Ықшамдадық. Постмодернизм Қазақстанға Жұмабай Шаштайұлы басқарған газет арқылы келді.

Кейін әдеби бәйгелерді жағаладық.  Сайыстардың бірінде  ұттық. Жеңімпаз атандық, сөйтіп, жаңа үлгіде роман жазуға тырыстық.

Жыл соңында Тәкең «Талтүсті» жазып бітірді. Өте күрделі роман жазылып шыққан екен. Оқуға – оңай, түсінуге – қиын. Қиындығы – күйдің қыр-сырына толылығы, ескі қазақ өмірінің қалтқысыз бейнеленуі, соңғы ғасырлар тоғысында Алаш басына түскен қиын-қыстау күндердің асқан білгірлікпен, үлкен жанашырлықпен көрсетілуі.

Иләпі, Сәруар, Ахметжан, Сабыт, Шерім, Жұмағұл, Күлбағила, Баймұқан, Қалима, Ғазиз, Гүлшат секілді көркем образ бейнелері әңгіме үстінде, кеш барысында қалыптасады. Бірі көне тарихтан шертіледі, бірі қазіргі кептен сомдалады. Қазақы отырыс, әдет-ғұрып, мол дастархан түн ортасы ауғанша жалғасады.

Бас қаһармандардың тағдыры, тартқан тауқыметі, көрген қорлығы, өнердің иесі мен киесі, негізінен, аумалы-төкпелі заман, көш тоқтап, ірге салған сақара тіршілігі, ақ қашып, қызыл қуған аласапыран дәуір, бәрін жеңіп, қылтанақтап топырақты жарып шыққан өскін тәрізді өр де нәзік өнер туындылары, дарын жанкештілігі…

Бәрі өмірге, жарық дүниеге ұмтылады. Өлімді көп көрсе де өлімге бой алдырмайды һәм бой үйретпейді. Кітапта өмір салтанаты жырланады.

Сюжеттік желі естеліктерден тұрады әрі Әжігерейдің тағдырымен бірге байланысып, өріліп отырады.

Әжігерей – күллі уақиғалар легі, бүкіл аңыз-әфсаналар тізбегі, барлық баян-шежіре ағысының бел омыртқасы. Жай-жапсар, дерек-дәйек оған қарата айтылады, оның көзімен қабылданады әрі бағаланады. Романның қақ ортасында күйшілер тағдыры тұр. Шығарма соңына қарай жиен немересін бағып-қағып отырған Сабыт ақсақалдың  оны неліктен бауырына басқаны, туа сала асырап алғаны ашылады: өнер үшін, мол мұра, төгілген күй, құйқылжыған ән-әуен өзімен бірге жер бетінен біржола жоғалып кетпесі үшін…

«Сені анаңның емшегінен айырып бауырыма басқанда, өнерімді ғана ойлап едім. Күн төбеден ауды. Ешкім мені іздеп келмеді. Өнерлі едің ғой деп елеп-ескерген ешкімді көре қойғам жоқ. Ойға қалдым. Жасым болса келді. Шәкірт жоқ. Өнерімді ұстап қалатын бір адам табылмады. «Енді не істеймін?» Жатсам-тұрсам ойлағаным осы қайғы. Ауылдың өнерлі-ау деген балаларын баулып көрдім. Ештеңе шықпады. Міне, сені анаңнан тартқандай қылып алып кеткенде, асылық айтты деме, мені Құдайдың өзі жетелеген сияқты. Білем, өміріңді өксіттім. Кеш мені, қарағым. Мен енді саған ештеңе де айтпаймын. Өзің білесің. Қайтадан анаңмен табысасың ба, әлде… мына адаммен қаласың ба, менің шаңырағымды ұстайсың ба – өз еркің. Орнымды басып қал деп қолқаласам, менің кім болғаным?.. Бірақ қайда жүрсең де өнерімнің қара шаңырағы сенде» (254-бет).

Өнердің ұлы мұраты үшін, қазақ домбырасының болашағына бола атасы нәрестені (Әжігерейді) анасынан ажыратып, тағдырын өнер тағдырына байлайды. Қызы Қалимадан тараған ұрпақ өмірін күйге айырбастайды. Күйдің құны тым қымбат-ақ екен. Кісінің құны. Кітап ақсақалдың қазасымен, баланың ержетуімен аяқталады. Шым-шытырық уақиғалар шытырман болса да, желілер бір жүйеге келтірілген.

Кітапта метафора көп. Қолданысқа сұранып тұрған, көркін асырып тұрған, мәтін мәні шешімін тауып тұрған қанатты сөздер – молшылық.

Атасы немересін жасынан тәрбиелейді: күйге тәрбие ұзақ әрі жүйелі екен, бір мәрте немесе бір қырынан емес, ыждаһатпен, ынтамен, ықыласпен жылдар бойы баптауы керек екен.

«Заманында өзім көрген шеберлердің көбі бұ дүниеде жоқ. Әр кезде хабарын алдым. Біреуі соғыста өлген. Біреуі жасы жетіп өлген. Міне, қаңырап қалған қала сияқтымыз. Ешқашан болмағандаймыз. Ескен желдей кетті бәрі. Ал енді Өксікбай атаңның ізін таба алмадым. Біреулер Үржар жақта дейді, біреулер Ақсуатта дейді. Егерде тірі болса, таба алсаң, ендігі ұстазың сол. Ал енді жастардан бір-ақ адам көрдім. Баяғыда, сен ол кезде ес білмейсің, осы мынау Шұбартау жақтан Жұман деген бір бала сәлем беріп келді. Ойпырай, әлі жиырмаға толмаған, бірақ жас адам да осынша жүйрік болады екен. Екеуміз үш күн бойы ырғастық. Ол баланың өлі-тірісін, қай жерде екенін білмеймін. Тірі болса, ол да сенің ұстазың» (255-бет).

Патша өкіметі, қос революция, азаматтық соғыс, сталиндік қуғын-сүргін, итжеккен, екінші дүниежүзілік соғыс, Қытайдан пана іздеген қазақ көштері, бұл қазақтың көрмегені жоқ екен, қор да, сор да, азап та, мехнат та Алаштың бір басында екен, мұны түсіндіретін, есте сақтайтын, асылын аялайтын, қайраткерін қастерлейтін бір ғана күш бар, ол – өнер күші, күй құдыреті.

Қазақ өткен тарихын ұмытуға тиіс емес. Бейнеттен қорғайтын, қырғыннан сақтайтын күш –  өнер, мәдениет, ізгілік.

Өнер – адамның кісілігі һәм насихатшысы. Халықтар мен ұлттардың  бойына жақсыны сіңіретін де –  өнер. Өнер – өмір күзетінде.

Таласбектің кітабынан тұлпарлар дүрсілі естіледі, жорық-жортуылдар дабысы жетеді, көде шөп жұпары, жусан иісі шығады, көз алдымызға Арқаның түсі, бояуы келеді, Баянауыл, Көкшетау, Қарқаралы. Семей өңірі, Шұбартау, Аякөз елді мекендері, атақты өзен-көлдері елестейді.

Роман сатылап күшейеді, ортасына қарай оқырманын өзіне байлайды, мөлдір суреттер, шынайы атмосфера ешкімді бей-жай қалдырмайды.

Автормен бірге қуанасыз, автормен бірге жұбанасыз. Кейіпкерлер ағайын-туыстай боп кетеді.

«Кейіннен Әжігерей қысқа мойын домбыраның сырын сұраған.

Ол былай, – Сабыт домбыраны қолына алып ежіктей түсіндірген. – Мойын қысқарғанда пернелер бір-біріне жақындағанын көрдің ғой. Пернелер бір-бірімен мидай араласып, құрдай қатынасады. Мың сөздің ішінде бір сөз – жөн сөз болатыны сияқты, домбырада да мың қисынның ішіндегі біреуі – шын қисын болады. Соны есіңе сақтайсың. Тағы бір қиыста қолыңа тағы бір қисын ілінеді. Оны да моншақ құсатып жіпке тізіп қоясың. Міне, осылай жинай бересің. Осылайша тар жерде табылған қисын жинақталып келіп күй болып шығады» (216-бет)

«Талтүсте»  бір құдырет бар. Оқып жатып Таласбекпен тілдескендей боласыз. Өзі сөйлеп, әңгімелеп отырғандай көрінеді. Сөзі тікелей әсер етеді. Таласбек – кітаптарында. Көзім жетті, Таласбек – кітаптарында.

Автордың өзі жазғандай –  аруақтар тіріліп келгендей, іргеңізден өтіп бара жатқандай хал кешесіз. Міндетті түрде екі ортадан бір періште ұшып өткендей болады.

Ғұмыр-ғайып. Тылсымына кім жеткен, жұмбағын шешкен жан бар ма?.. Қайран Таласбек, осыншама тарихты, осыншама талантты, осыншама әуенді бір бойына жинаған, әулие көкірегіне сыйдырған жампозым, қазақ барда қазақ өнерінде қаза жоқ.

Сообщение Таласбек сыйлығы 2021: Үздік мақала. Дидар Амантай. Қызыл іңір появились сначала на otuken.kz.

]]>
Таласбек сыйлығы 2020: Сағадат Ордашева. «Біртұтас теория» иесі https://otuken.kz/talasbek2020ordasheva/ Tue, 10 Oct 2023 17:51:20 +0000 https://otuken.kz/?p=1620 Таласбек Әсемқұлов  бүкіл қазақ қоғамына кешірудің, мейірімділік танытудың, сүюдің, құрметтеудің өнер екенін жеткізгісі келді. Ол арманы қалай орындалмақ? Алла жар болсын елімізге! 

Сообщение Таласбек сыйлығы 2020: Сағадат Ордашева. «Біртұтас теория» иесі появились сначала на otuken.kz.

]]>

Таласбектану –  ғұмыр кешумен бірдей құбылыс. Бұл толысқан тұлғаның бостандыққа  жетуі. Бұл саналы сұлулықта ояну процесі.

Адамның тоқтайтын, саябырлайтын, тоқырайтын, қауызынан жарып шығып  өсетін, ішкі дүниесі толығып тоқ қозыдай маужырап жататын кезеңі болса керек. Ана дүние мен мына дүниенің теңшеуін теңестіріп, қуаныш мен қайғыға тоқмейілси қарай алатын эмоциялық еркіндікке қол жеткізетін сәті туатын болар. Сол кезеңде әсіресе жазушы үшін жазу мен жазбаудың түкке айырмасы болмай ма деп қалам.

Жаздыңыз ал… жазбадыңыз ал…

Таласбектің жазары, берері көп еді дейміз кейде. Мол білім иесі өмірбойы оқумен, санасында тоқумен болды. Ықыласты сұраққа еркін төгілетін цитаталық мәтіндер аузынан ақтарыла беретін еді.

Бір ғана «Интертекст» мақаласын айналшықтайықшы. «Өнердегі түрлі ағымдарды, түрлі түсініктерді татуластырып, басын қосып, ақырында ешкім күмән келтіре алмайтын, мәдениеттің, өнердің барлық құбылыстарын түсіндіріп бере алатын бір ғана теория жасалса деп армандадым» дейді. Яғни, өнертануда «адамзат баласын татулыққа әкелетін біртұтас теория мүмкін екеніне» көзі жетеді өнертанушының.

Біртұтас теория… Екі ауыз сөз…

Кез келген діннің негізі, Алла тағаланың қалауы емес пе бұл? Біріктіру идеясынан сұлулық көру.

«Интертекст» Ербол Алшынбайдың «Шәкәріммен қоштасу» дастанына орай жазылған мақала. Бірақ, олай емес. Солай да шығар.

Өйткені, дастанның формасы, жазылу мәнері, ұйқасы мен тауып айтқан ассосасиясы туралы бірер ауыз сөз де жоқ. Керісінше, үш қайнаса сорпасы қосылмайтын Амброз Бирс пен Бруно Травен, интертекст, постмодернизм, интертекстуалдік туралы анықтамалар бар.

Советтік сана бізді әбден бір тақырыптың ғана айналасында сөйлетіп, қазыққа байлатып үйреткен екен. Ербол ақынның болмыс бітімі, өлең жазу дағдысы қажет те емес. Кенет ақынның жүрегіне қона кеткен көне шерді көппен бөлісу ма дерсің. Шәкіртті ыммен шақырып тілдесерге мол дастархан жайған ба дерсің. Термин мен теорияға, әріпке таласқыш алдыңғы буыннан жеріп, жас балғынның маңдайынан иіскеу ма дерсің. Ерте ояту ма дерсің.

«Өнер деген, «сұлулықта ояну» болса, азап пен кісен, сұр аспанда не сұлулық бар дейсіз. Бұған айтарымыз, азаптағы адамның қайғысына иілу – өнердің бір мінезі, сұлулықтың бір парасы болып табылады».

Көзіңді көлегейлеп келіп қалған тамшылар шын мәнінде, кешірім тамшылары. Өткен мен кеткеннің сабақ-инесін тере бермей, бақытты ғұмыр кешуіміз керек.

Жазу мен жазбау дегенің не енді?

Бүкіл өміріңді ақтап алатын, кемелдігіңде, кеудең кеңдігінде, «адамзатты емес, қасыңда жүрген адамды құрметтей алатын» кезеңінде, топырлатып шәкірт ертпей ақ, жүректерді оята алатын, рухымен ерте алатын ұстаздыққа жеткен тұста бір шығарма жазып кетсең де, жазбай кетсең де не арман?

Куәгерлікке тартатын айналаң бар, ауаға айтылатын армандарың бар, өзгенің азабына қайғыра алатын жүрегің болса – өнердің шыңы емес пе? Сол өнердің шыңына шыққанда «Талтүс», «Тәттімбет» жазылған болар?

«Интертекст» өлім алдындағы адамның құдаймен пердесіз тілдесуі туралы жазылған секілді. Өлім алдындағы Шәкәрім бабаның күйі, халі, қоштасуы күллі адамның өлім алдындағы хәлі емес пе? Дәл осы хәлді Ербол Алшынбайдың дастанынан түйсінген сыншы  амалсыз қолына қалам алғандай. Ғұмырда жоспарлап жүретін жазбалар жазылмай қалуы мүмкін. Ал, құдайдан  тосыннан келген сөздер аласұрып шындықты айтқызады. Еріксіз айтқызады.

Таласбектің армандаған «біртұтас теориясы»  құдайды табуға негізделеді меніңше. Өлім арқылы құдайды тану, өліммен өмірді өлшеу – тез есейтетін, жетілдіретін құралдың бірі. Ал, қазақ қоғамы «Талтүсте» қалың ұйқыда еді. Асқар Сүлейменовтың «Бесінінде» «әріпке таласқыш», «бірдей ойлайтын бір адам» кейпінде еді. Ал, Таласбек Әсемқұлов  бүкіл қазақ қоғамына кешірудің, мейірімділік танытудың, сүюдің, құрметтеудің өнер екенін жеткізгісі келді. Ол арманы қалай орындалмақ? Алла жар болсын елімізге!

Таласбектану – бұл табыну емес, болу, толу, ояну.

P.S. М.Әуезов атындағы Мемлекеттік драма театрдың кең сахнасына жарық көлегейлеп түсіп тұр. Залда ешкім жоқ. Сахна төрінде Зейнолла Серікқалиев, Асқар Сүлейменов, Таласбек Әсемқұлов және мен отырмын. Барлығымызда қоңыр домбыра. Әуелі Зейнолла аға сыңсытып бір күй ойнайды, оны Асқар аға қайталайды, кейін күмбірлетіп Таласбек аға ойнайды. Ең соңында шала шарпы тарта алмай мен ойнаймын. Зейнолла аға былай басасың, былай тартасың деп маған нұсқап қояды. Барлығымыз бір күйді ойнағанымызбен әртүрлі реңктегі дауыс шығады. Қайта тоқтап, қайта кезекпен тартамыз. Қайта қосыла дыңғырлата жөнелеміз. Бұл түсімді студент кезімде көрген едім. Ол кезде Таласбек ағаны танымаймын да. Алайда, бұл кісі кім болды деп ойланушы едім. Артынан әңгімелерімді берейін деп «Жазушы» журналына кіріп барғанымда болаттай назарынан ықтым ба, түсімдегі адамды таныдым ба екен, есікті аша сала кіруге дәтім бармай жаба салғанмын. Кейін ағаны «Қазақ әдебиетіндегі» мақалаларынан жақсы таныдым. Өмірде кең отырып сөйлеспесек те, әдебиеттегі «рухани әкемді» тапқандай қуандым.

2020

Сообщение Таласбек сыйлығы 2020: Сағадат Ордашева. «Біртұтас теория» иесі появились сначала на otuken.kz.

]]>
Зира Наурызбай. Калдыкожа бапа: судьба Человека https://otuken.kz/kaldykozhabapa/ Tue, 10 Oct 2023 17:42:33 +0000 https://otuken.kz/?p=1617 Калдыкожа-бапа прошел через все испытания своей трудной судьбы, через зиндан немецкого плена и советской шахты, он выжил и вернулся на радость младшим сестре и брату. Они повзрослели, когда он был вдали, в безвестности, не мог защитить их от сиротской доли. Но даже надежда на то, что старший брат жив, что однажды они встретятся, была для них опорой. А вернувшись на родину, Калдыкожа-бапа как мог заботился о своих младших родственниках. Он продолжил свой род, его дети, внуки и правнуки живут на родной земле.
Он победил свое время и свою судьбу!

Сообщение Зира Наурызбай. Калдыкожа бапа: судьба Человека появились сначала на otuken.kz.

]]>
Плач отца я слышала один раз. Он не то чтобы заплакал, скорее закричал, как зайчонок, на рассвете, когда его старший брат Калдыкожа покинул мир. Первый раз он, круглый сирота, лишился старшего брата, когда с фронта пришло известие о том, что Калдыкожа Наурызбаев пропал без вести. Наверное, в детстве отец много плакал, вспоминая о своем сильном и добром старшем брате: каждый раз, когда родственники давали понять мальчишке, что он им не нужен, каждый раз, когда его обижали более сильные однокашники в детском доме, и когда он скитался на Устюрте, съежившись от холода, засыпал в степи один, вдали от жилья. Однако тогда мечта о возвращении брата осуществилась, пусть и не совсем так, как грезилось. А теперь отец лишился старшего брата навсегда. И 48-летний мужчина кричал тоненьким голосом, будто оказался опять в своем голодном, одиноком, жестоком к сироте детстве.

Калдыкожа-бапа (так по мангыстауской традиции мы называли старшего брата отца) родился в 1919 году. При рождении первенца назвали Конысбай, но из-за того, что у него росла большая родинка, «қал» по-казахски, по народному поверью ему дали новое имя Қалдықожа. Он был первенцем Наурызбая и Збиры, а потому считался ребенком своего деда Жонелбека (1865 (69?) – 1927) и бабушки Балажан. Балажан была очень щедрой женщиной с крутым нравом. Она баловала внука и ревновала его к невестке. Калдыкожа был настолько избалован, что в два-три годика требовал от взрослых достать ему с неба луну и, не получив желанного подарка, выбегал из дома, прихватив свою ложку и чашку. Это единственная деталь о детстве дяди, которую из рассказов старших вспомнила его племянница, моя двоюродная сестра Несібелі.

Сам Калдыкожа-бапа был молчаливым человеком, может быть потому, что пережил слишком многое, о чем не мог или не хотел рассказывать. Поэтому историю его жизни я попытаюсь восстановить, опираясь на рукопись воспоминаний отца, на родословную «Аталар туралы» Сатыбалды Нұрлыбекұлы и на краткие сведения о репрессированных на сайте МВД РК (архивное дело № Ф18О1А235 в Актау и Атырау не нашлось, отправили запрос в Россию, ждем ответа). Даты в воспоминаниях и родословной часто не совпадают, поэтому буду указывать и те, и другие.

О наших предках

Когда родился Калдыкожа, семья была достаточно состоятельной. Жили они рядом с родственниками Балажан, адайским родом кыдырша в местности Колмыш. Жонелбек и его сыновья Наурызбай и Алапан держали скот, ловили рыбу, охотились на тюленей, ходили два раза в год в Астрахань по торговым делам: возили товары для купцов, обменивали шерсть, кожу, курт, текеметы на ткани, чай, сахар, муку и т. д. Своему сыну Наурызбаю Жонелбек взял жену на Мангыстау, он познакомился с будущим сватом Есендаулетом на ярмарке и калым отдал не скотом, а деньгами. Есендаулет жил неподалеку от Тущыбека в ущелье Сулыкапы.

Для нашего рода шеркеш Астрахань и Саратов, берега Волги были родными. Наш предок Куат рано осиротел и около 1815 года в возрасте восьми лет вместе с пятилетним братом Мамбетом приехал к адаям − родственникам по матери. Обстоятельства сложились так, что Куат, Мамбет и их потомки остались жить на мангыстауской земле. Навещал ли правнук Куата Жонелбек во время поездок своих родичей – неизвестно. Но говорят, что незадолго до его смерти в 1927 году приезжали шеркеши, чтобы в очередной раз просить Жонелбека вернуться в родные края. Он обещал, но вскоре неудачно упал с лошади и умер, похоронен на кладбище Темир-Абдал у подножия горы Шеркала. В родословной упоминается странная деталь: Жонелбек привозил из Астрахани не только товары, но и жен для холостяков и вдовцов. Не понятно, как это происходило.

Наурызбай-ата (1892−1939) был добрым, справедливым, спокойным человеком, никогда ни на кого не повышал голос. Наурызбай-ата если и ругал капризничающего ребенка, то обязательно словами с положительным смыслом: «бар бол», «жүзің аппақ болсын». Он был мастером на все руки: вдвоем с первенцем построил свой дом, шил сапоги, кроил шекпен. Читал на арабском и русском, но не был особенно религиозным. Збира-аже (1903-1936 (?)) вышла замуж в 15 с половиной лет. Она была светлокожей, тихой, хозяйственной, искусной рукодельницей из семьи, известной своим мастерством. Ее родной брат Жубай был прославленным кузнецом, а дядя Аман вырастил в Тущыбеке сад, который и сейчас называют в народе Аманбақ.

Сиротство

Збира умерла от тифа. Овдовевший Наурызбай остался с несколькими детьми на руках, в том числе с грудной малышкой Сарайхан, и поэтому родственники настояли на том, чтобы он женился повторно. Во втором браке у него родился сын Шуақ. Дети от первой жены мачеху Үріш не приняли. Мой отец в воспоминаниях пишет: «Я был плаксивым, капризным ребенком, но перестал плакать в тот момент, когда через порог нашего дома переступила мачеха». Ему было в тот момент три-четыре года. А старшая сестра нашего отца, Сакып (1924−1936) вообще заявила: «Чем ругаться с такой бабой как ты, лучше пусть Аллах заберет меня к себе». И действительно вскоре умерла.

Из этой семейной истории ясно, что подростком Калдыкожа лишился матери, а потом и отца, пережил смерть сестры. К тому же детство и юность Калдыкожи пришлись на страшные годы: гражданская война, конфискации, восстание адаев, репрессии. Какие из этих событий затронули непосредственно семью Наурызбая, сведений нет. Одна лишь деталь: Жонелбек жил по соседству с родственниками жены Балажан.

Родной старший брат Балажан Кудайберген из адайского рода кыдырша был известен как «әулие» − мусульмански образованный человек, обладающий высоким моральным авторитетом, знаниями, целительскими способностями, даром прорицания. Он трижды подвергался аресту: в 1932 году (был обвинен в том, что вносил смуту в колхозе, но оправдался), в 1935 (отсидел год в тюрьме Форт-Шевченко за то, что «зарезал барана без разрешения») и в 1943 году (был осужден на восемь лет за «антисоветскую пропаганду, оспаривание новостей Совинформбюро и за исполнение религиозных ритуалов). Его этапировали в Уральск, где он и умер в тюрьме. В заключении он проявил свои знахарские способности, а еще точно предсказал свою судьбу и судьбу своих товарищей: те оказались на свободе, а он навсегда остался в уральской земле.

Когда он умер, товарищи с разрешения лагерной администрации похоронили его отдельно. Всех остальных умерших заключенных хоронили в одной яме, и само это разрешение говорит об его авторитете. На могильной доске написали «Адай Кудайберген»… Для Калдыкожи, считавшегося сыном Балажан, Кудайберген был нағашы – самым близким родственником по материнской линии. История его не могла не произвести на Калдыкожи впечатления.

В 16 лет Калдыкожа вышел в море на рыбный промысел.

 

Подводные камни Қалдықожа тас

В Каспийском море напротив аула Караманды (сейчас Саин Шапагатулы) из воды выступает маленькая скала, которую до недавнего времени называли Қалдықожа тас (камень Калдыкожи). Сейчас рассказывают, что только Калдыкожа-бапа мог доплыть до этой скалы с плоской вершиной, едва выступающей из воды. Но наш отец по-другому объясняет это название.

Составитель родословной мангыстауской ветки рода шеркеш «Аталар туралы» Сатыбалды Нурлыбекулы считает, что поколение Жонелбека было первым среди наших предков, кто освоил морское дело. Отец же в своих воспоминаниях пишет, что на парусной лодке наши предки ходили и до того, а Жонелбек, в отличие от них, больше занимался скотом, чем морским промыслом. Кто прав, решать не берусь.

По сведениям отца, Куат-ата с родственниками обосновался на полуострове Бозашы, который местные жители называют «теріс бет» и который еще в 1830-е годы был одним из центров адайского пиратства на Каспийском море. Этот удивительный факт, зафиксированный в российской литературе, привожу к слову, чтобы показать, что казахи на Мангыстау освоили морское дело уже довольно давно.

В экспозиции музея Форт-Шевченко есть лодка мангыстауских рыбаков XIX века, которую казахи называли «патшалық қайық» − «царская лодка». Дело в том, что первые мирные русские, в том числе рыбаки, были переселены на Мангыстау в середине XIX века. По словам сотрудника музея Айгуль Балабаевой, в 1849 году правительство выделило несколько промысловых лодок длиной около шести метров переселенцам, такие лодки казахи и стали называть царскими, в смысле – казенными.

Отец в воспоминаниях пишет:

Экипаж лодки, которая снабжалась парусом и конечно веслами, состоял из четырех-пяти человек, считая рулевого (он же капитан). Сколько дней плыли до Астрахани? Врать не буду, то ли забыл, то ли мне об этом не говорили. Но они не спешили, лишь бы доплыть благополучно. Если задувал сильный Nord-West (в советское время рыбаки так и говорили: норд-вест), то им приходилось искать ближайший тихий неопасный заливчик. К их счастью, между Фортом-Шевченко (точнее, портом Баутино) и Астраханью берега только песчаные. Наши жили на самой северо-восточной оконечности Каспия, на восточном берегу Бозашы. Там причалы были не очень удобные, особенно в ветреную погоду. Скалы, подводные камни. Как быть?

Сухопутным путем, на верблюдах, груз доставляли в порт Баутино, который находится в удобном для моряков заливе, огороженном с запада песчаным мысом. На парусных лодках здесь подплывали прямо к песчаному берегу, а появившиеся в 1950-е годы моторные лодки бросали якорь в 30-50 метрах от береговой линии. До Астрахани плыли, держась поблизости от суши. Только в сезон, когда не угрожал Nord-West, шли напрямую.

Наурызбай вместе с отцом Жонелбеком ходил в Астрахань, занимался рыболовством время от времени. А с 1930 года рыболовство становится его единственным промыслом. Как пишет в родословной Сатыбалды-ага, зимой 1930-1931 года Наурызбай, его младший брат Алапан с оставшейся от отца Жонелбека лодкой присоединились к своим нағашы – адайскому роду қыдырша и создали товарищество или артель «Құрамыс», ловили красную рыбу на мысе Сұғынды. На современных картах и в документах эта местность называется Сығынды, а по-русски Сегендер, Сегенди или Сагындык. Но правильное название Сұғынды, т.е. «выдающийся, врезающийся в море», от «сұғу» − вонзать, втыкать (копье), совать.

Эта местность указана как место рождения Калдыкожи в архиве МВД. Такие сведения о казахах в прежние времена часто были ошибочны, например, наш отец родился на Мангыстау, но свидетельство о рождении ему оформили в интернате в Гурьеве (Атырау), когда нужно было получать паспорт, и местом рождения указан был Гурьев. С другой стороны, по сведениям потомков Кудайбергена, их предки перебрались на Сұғынды уже в 1919 году, так что Калдыкожа-бапа действительно мог родиться уже здесь. Судя по тому, что Жонелбек был похоронен около Шер-кала, прав все-таки Сатыбалды-ага – дед перебрался на Сұғынды в 1930-м.

Если переезд произошел в 1930-1931 годах, то можно предположить, что причиной его стали массовые репрессии против участников адайского восстания, конфискации скота, политика насильственной коллективизации. Большая часть адаев в результате этих репрессий откочевала на юг, в Туркмению и дальше, а наши предки остались на родной земле. Но для этого им пришлось полностью поменять образ жизни: остатки скота и лодки стали коллективным (колхозным) имуществом, которое формально принадлежали коллективу, но которым его хозяева не могли распоряжаться (напомню, Кудайберген был осужден в 1935 году за то, что зарезал собственного барана без разрешения властей).

В 1932 году к артельщикам присоединились другие родственники, в том числе Нурлыбек, отец Сатыбалды-аға. Лежки красной рыбы были рядом, улов − обильным. Как пишет Сатыбалды-аға (видимо, передавая рассказ своего отца), «за короткое время люди пришли в себя, завели скот, дети насытились, почти все родственники переселились сюда» (само это «люди пришли в себя» говорит о многом с учетом контекста того времени). Но Сұғынды был слишком узким мысом, стиснутым между морем и обрывом, места для увеличившегося населения не хватало, не было возможности построить школу, больницу, клуб, почту. Поэтому было решено обосноваться на просторном месте, на пологом берегу в Караманды (сейчас аул имени Сайына Шапагатулы). В 1933 году в Германии был арестован руководитель немецкой компартии Эрнест Тельман, в СССР проводились многочисленные митинги и другие акции в его поддержку, поэтому артель была переименована в колхоз имени Тельмана.

Наш отец в воспоминаниях так рассказывает о жизни рыбаков. Весной, в апреле-мае ловили сельдь, когда она шла на нерест в Урал и Волгу. Невод имел два крыла, каждое по 250-300 метров, в середине огромный сферический карман, где накапливалась сельдь. Осетровых ловили с помощью «қортпа» – огромных крючков, подвешенных на веревки. Грузила на концах веревок доставали до дна моря, через каждые 10-15 метров располагались поплавки, помогающие найти қортпа. В качестве приманки использовали тюленье мясо, жир, а если мяса не было, то куски белой клеенки (не понятно, что за клеенка, но и другие ровесники отца говорят о «белой клеенке») размером приблизительно 15 на 15 сантиметров, сложенные по диагонали так, чтобы прикрыть крючки. Зимой, если замерзала северная часть моря, то на льду били кормивших детенышей тюленей.

Сатыбалды-аға, который в отличие от нашего отца имел возможность общаться со своим отцом Нурлыбеком, в родословной приводит интересные детали из жизни каспийских рыбаков. Однажды Нурлыбек-ата вместе с остальными отправился добывать тюленей:

Было очень жалко бить лежащих на льду детенышей тюленей, у которых текли слезы из глаз. Больше я туда не ездил, побоялся, что обал (казахское понятие, сравнимое с «вина, грех». – Авт.) коснется моих потомков, случится несчастье.

Судя по этой детали и по воспоминаниям нашего отца, Нурлыбек-ата был самым добрым, отзывчивым среди родни. Он и его жена Шархат-апа много помогали осиротевшим детям родственников.

В годы войны часть рыбаков была призвана на фронт, но потом остальным дали бронь, на них возлагалась обязанность ловить как можно больше рыбы для фронта. Поэтому рыбу ловили не только поблизости от аула, но и ходили до Атырау, Астрахани, Махачкалы на Кавказе и сразу сдавали улов на нужды фронта. Кроме осетровых и сельди также ловили чебака, кильку, позднее кефаль, осенью в пресных водах Северного Каспия сазана, окуня, судака и другую рыбу. Летом − осетров, белугу, стерлядь.

Страшно подумать, что на утлых старых лодках рыбаки плавали не только вдоль берега, но и ходили на кавказский берег моря.

В 1948 году осенью, когда море только начало схватываться льдом, с востока начал дуть сильный холодный ветер, на Северном Каспие долго буйствовал страшный шторм. На поверхности моря творилось что-то невероятное, местами оно замерзло. Под напором ветра некоторые лодки, в том числе лодка Нурлыбека сместилась к тому берегу, где стоял Шортанбайский рыбный завод (Тенгизский район). Большинство сетей было потеряно, лодки раздавлены льдом. Кое-как измученные рыбаки по льду добрались до поселений на берегу.

Потеряв все, они были рады и тому, что остались живы. В начале зимы местная власть на попутках отправила их в Атырау. Поскольку море замерзло, на Мангыстау можно было попасть только на машинах или самолетом. Самолет У-2 летал на полуостров два раза в неделю, но мест хватало лишь для командированных областных чиновников. Да и машины ездили редко. Исстрадавшиеся рыбаки не могли вернуться к семьям и были вынуждены зимовать в Атырау. Денег у них не было, они брались за любую работу, ночевали в домах, кто где смог устроиться, и ждали весеннего таяния льда… Когда рыбаки, которые потеряли все и полгода боролись за выживание, вернулись в аул, органы завели на них дело, начали таскать на допросы: «где сети, где лодки, будете оплачивать их стоимость, а не оплатите – засудим». К счастью, руководство района запросило метеосводки и доказало отсутствие преступного умысла.

Нурлыбек-ата сравнивал жизнь рыбаков на парусниках с адом:

Усталость от работы на суше – это пустые слова, настоящие мучения доставлял безмолвный враг − вот это синее море. Когда ты на паруснике подходишь к берегу, и поднимается ветер с запада или от Железного кола (Полярной звезды. – Авт.), берег, как говорят рыбаки, раскалывается − волны усиливаются, и ты, находясь в нескольких метрах от суши, не можешь причалить. С берега тебе кидают канат, но беснующиеся волны не дают поймать его. Экипаж лодки − три человека, один на руле, а двое, те, что на веслах, уже совсем уставшие, ведрами вычерпывают набирающуюся в лодку воду, выплескивают ее, свесившись с борта, и так обессиливают, что не могут шевельнуться. Раз твоя лодка не может преодолеть волны и причалить, нечего делать, поднимаешь парус и по ветру уходишь от берега, ищешь бухту, где волнение послабее.

Это или Қолтық (восточнее мыса, на котором сейчас в Актау стоит маяк) или на западе бухточка у мыса Сұғынды (но здесь причаливать опасно, лодка может перевернуться или разбиться о подводные камни и затонуть). Только ступив на землю, можешь наконец с облегчением выдохнуть. В те времена не было спасательных жилетов, и жизнь все время висела на волоске. Только в конце 50-х в колхозах появились моторные сейнеры, и рыбаки вздохнули свободнее.

Калдыкожа рано вышел в море. На сайте МВД указано: Место работы и должность: «с 1939 г. по 07.02.1940 г. – колхоз им.Тельмана, колхозник». Он родился в 1919 году, но в документах был указан 1917-й, потому что работать рыбаком разрешалось только с 18 лет. Таким образом, фактически он вышел в море в 16 лет, около 1935 года. Четыре года проплавав простым матросом, в 20 лет Калдыкожа стал рулевым, т. е. капитаном лодки. Наш отец, видимо со слов старших, пишет в воспоминаниях:

Лодка была размером 10х2,5х1,5 метра. Калдыкожа быстро завоевал авторитет, как хороший кормчий и удачливый ловец. Хорошо угадывал попутный ветер. Был случай, когда не дождавшись экипажа, он ушел в море один на сутки и благополучно вернулся с уловом осетровых. Говорят, отец его Наурызбай, который в это время был заместителем председателя рыболовецкого колхоза им. Тельмана, очень беспокоился за сына. Бывали случаи гибели рыбаков в штормовую погоду, когда лодка тонула или разбивалась о прибрежные камни.

Сатыбалды-аға поясняет:

Калдыкожа, как и его отец Наурызбай, был плечистым, очень сильным и терпеливым, добродушнейшим человеком. Иногда он один плавал на лодке к қортпа − расставленным на осетровых в 10-15 километрах от берега снастям. Если рыба была до одного метра длины, ее затаскивали в лодку. Если больше метра, то оглушали ударом по голове прямо в воде и буксировали до берега.

Воспоминания отца:

Недалеко от берега нашего колхоза, в 100-150 метрах, есть «Қалдықожа тас» (Камень Калдыкожи). Дело вот в чем. Для устойчивости нужно хорошее погружение лодки в воду, поэтому когда лодка выходит в море, в нее грузят балласт – камни. До Калдыкожи рыбаки всегда загружали и выгружали балласт на берегу, что несколько затрудняло работу, ведь лодка могла сесть у берега на мель. Аға облюбовал выступающие из воды камни, чтобы выгружать балласт там, ведь там глубина была около двух метров. После этого лодки причаливали налегке, их запросто можно было вытащить на песчаный берег наполовину, чтобы не унесло во время шторма, или целиком, если нужна была починка. Чтобы вытащить лодку на берег, под днище подкладывали круглые валики.

Сатыбалды-аға, отец которого Нурлыбек-ата умер в 1963 году в возрасте 52 лет, пишет с горечью:

Можно по пальцам одной руки пересчитать тех, кто вместе с отцом в 1930-1950-е рыбачил на парусных лодках и дожил до 60 лет. Да и те, кто дожили, ушли вскоре от рака пищевода. Если подумать, в летнюю жару, когда, как говорят казахи, небо вращаясь падает на землю, они работали на море, раздевшись до пояса, получая чрезмерные дозы ультрафиолета, кожа обгорала и слазила раз за разом, причиняя боль. В годы войны они ловили рыбу в пресных водах поблизости от Гурьева (Атырау) и Астрахани, где на них набрасывались тучи комаров, в результате чего в 1946 году отец заболел малярией, но, слава Богу, выздоровел… Среди других колхозников, тех, кто работал тяжело, но не ходил в море – скотники, каменщики, грузчики, косари и т. д. – мало кто заболел раком, и жили они до 70-80.

Война и плен

Калдыкожа-бапа, проплавав пять лет, был призван в армию. Сайт МВД РК: «Когда и кем призван: 07.02.1940 г. Шевченковским РВК. Наименование воинской части и должность: 302 СД». К этому моменту он уже похоронил мать, отца, сестру, был женат на девушке Калияш, и у него было двое детей. На его попечении также находились осиротевшие младшие сестра Шаупен (1928 г.р.) и брат Жетибай (1932 г.р., наш отец).

Судя по карте «Боевой путь 302 дивизии», Калдыкожа-бапа встретил войну на северо-восточном берегу Черного моря, чуть южнее Таманского полуострова. Потом на этой карте отмечены Тамань, Крым, левобережье Дона и дальше Сталинград. Судя по сайту МВД РК, Калдыкожа был ранен. В воспоминаниях отца говорится:

Аға был призван в армию зимой 1939-1940 годов, во время финской войны. Оттуда попал на войну с Германией. Воевал недолго. Вспоминал, что винтовок не хватало, приходилось ждать, пока ранят или убьют соседа, у которого есть винтовка. Еще он говорил, что пока не перебросили на западный фронт сибирские дивизии, вообще не думали, что можно сопротивляться немцам, только отступали.

Не понятно, почему солдаты, служившие уже до начала войны, оказались без личного оружия, но так передает рассказ старшего брата отец. Если почитать реалистичные воспоминания солдат первого года войны, наверное, можно представить, что пережил Калдыкожа-бапа. Бесконечное отступление, голод, холод, окружения, переправы через реки под артиллерийским огнем, бомбежки. Еще одно окружение, уже под Сталинградом. И плен.

Сайт МВД РК: «Дата и место пленения: 03.09.1942 г. Сталинградский фронт. Место нахождения в плену: с 03.09.1942 г. по май 1943 г. – лагерь г. Львов. С мая 1943 г. по октябрь 1943 г. – г. Остров, Польша. С октября 1943 г. по 08.05.1945 г. – г. Глац, Германия. Когда и где освободился: 08.05.1945 г. г. Глац, Германия, частями Красной Армии». Воспоминания отца: «Он попал в плен и служил конюхом у немецкой семьи. Кормили несытно, но ему перепадало от объедков со стола хозяев, которые отдавали лошадям…». Получается, воевал Калдыкожа-бапа один год и два месяца, а потом два года и восемь месяцев находился в немецком плену. Сам он рассказывал, что был в плену в Польше. Наверное, даже и не понял, что из Польши их перегнали в Германию.

К родным пришло известие о том, что Калдыкожа Наурзбаев пропал без вести. Его маленькие дети, а также сестренка Сарайхан и братик Шуақ умерли той же зимой 1942 года от голода и дифтерии. Четверо детей за одну зиму. Вскоре жена Калдыкожи Калияш забрала юрту и единственную верблюдицу и вернулась к своим родителям, оставив сестру и брата пропавшего без вести мужа бездомными и беззащитными.

Донбасс

Война никогда не обходится без военнопленных, но для Сталина все попавшие в плен являлись изменниками родины. Рядовых после следствия, если не удавалось доказать фактов добровольной сдачи в плен, сотрудничества с немцами и прочего, чаще всего отправляли на восстановительные работы в Белоруссию, Украину. Калдыкожа-бапа после фильтрационного лагеря выпало работать на шахте № 9 города Снежное Донецкой области (до смерти Сталина Донецк назывался Сталино). После страшных потерь, пережитых в юности, после ужасов войны и плена, он был репрессирован, против воли направлен на работы в украинских шахтах. До этого в Украине он побывал в качестве немецкого военнопленного.

Самое главное, Калдыкожа остался жив и начал по почте разыскивать своих родных. Рассказывают, что Шаупен, которая всегда верила, что старший брат жив и вернется, получив наконец письмо от него, бегала по берегу моря, прижав заветный листок бумаги к груди. Младшего брата Жетибая письмо нашло в детском доме в Форт-Шевченко.

Отец в воспоминаниях о детдоме пишет, что жили они впроголодь, русский одноклассник даже брал его с собой просить у местных жителей еды. Задиристые мальчишки часто обижали хилого Жетибая, и он временами сбегал из детдома, один раз нашел в порту Баутино своего дядю Алапана в надежде, что тот возьмет его к себе. Тот посоветовал пойти к жеңге Калияш, забрать у ней отцовскую юрту и верблюдицу. И двенадцатилетний мальчик, не зная дороги, один, пешком отправился в Сартас в 150 километрах от Баутино (это отдельная история).

Директор школы, учитель истории Есбол Омирбаев переживал за учившегося отлично Жетибая, по возможности заботился о нем, поручил племяннику Қойсары, который был одноклассником отца, защищать его от хулиганов. Летом детей отправляли работать в летний лагерь охранять джугару от воробьев. Директор и туда присылал через племянника еду для отца. Самое главное, Есбол-аға, узнав о том, что у Жетибая старший брат пропал на войне без вести, съездил на почту в Тельман и договорился, что если придет письмо на имя его воспитанника, то его перешлют в детдом в Форт-Шевченко.

И когда действительно пришло письмо от Калдыкожи, он со своим племянником Қойсары и другими людьми, торжественно вручил его Жетибаю и по казахскому обычаю попросил суюнши. Так наш отец узнал, что его старший брат, пропавший без вести три года назад, жив. Он так обрадовался, непременно хотел дать суюнши, но у него ничего не было. Он побежал в рощу, набрал горсть жиде и дикий виноград и вручил директору.

Есбол-аға объяснил отцу, что если он хочет встретиться со старшим братом, то должен иметь постоянный адрес, учиться, а не убегать из детдома. Так у отца появилась цель. Вскоре эвакуированные из России дети вернулись к себе, детдом расформировали, часть казахских детей забрали родственники, а отец и еще несколько мальчишек были переведены в интернат в Гурьеве. Там отец закончил школу с золотой медалью, поступил в КазГУ, на накопленную стипендию (он получал повышенную, «сталинскую стипендию») поехал в Украину навестить старшего брата.

Отец пишет, что после двух лет работы на шахте его старший брат мог бы вернуться домой, но было стыдно ехать в аул из-за того, что жена его Қалияш сбежала, вышла замуж за другого. К тому же на нем было клеймо военнопленного. Поэтому он остался жить на Донбассе, встретил скромную девушку, с которой связал свою судьбу на всю оставшуюся жизнь. У Сатыбалды-аға другие сведения: после двух лет работы на шахте режим содержания стал свободнее, но разрешения вернуться на родину не было.

Ида Григорьевна, которую мы с детства называли Раиса-шеше, позже рассказывала своей невестка Майре, что в период знакомства с Калдыкожа она жила вдвоем со своим отцом, ставшим инвалидом еще до войны, в результате аварии на шахте. Всю войну она с матерью таскала отца на тележке туда-сюда во время артобстрелов и боев. Так вот, стал к ним домой приходить молчаливый, спокойный мужчина. Попьет чай и уходит. Как-то раз отец сказал дочери: «Он ведь не просто так ходит, к тебе ходит». Толком разговаривать по-русски он не мог, но как-то понимали друг друга жестами.

Калдыкожа и Раиса поженились, у них родилось четверо детей: Лена (она умерла маленькой, соседская девочка нечаянно перевернула на нее кастрюлю с кипящей водой), Иман, Тамара, Катя. По рассказам, когда Раиса-шеше рожала сына, Калдыкожа-бапа бегал вокруг роддома с криком «иман, иман», отсюда и появилось имя Иман, которое на Донбассе чаще звучало как «Иван». Чокан Валиханов в XIX веке описывал казахский обычай «айналу»: когда ребенок сильно болел, его отец снимал пояс, вешал его на шею и бегал вокруг юрты, давая знать, что готов принести себя в жертву ради ребенка. Наверное, Калдыкожа-бапа, прошедший через столько невзгод, очень переживал за сына, которому было суждено продолжить род.

Возвращение на родину

Наш отец так написал о своей жеңге в воспоминаниях:

Раиса Григорьевна (19.02.1928 – 25.11.2001) была настоящей подругой жизни брата и прекрасной хозяйкой. На Украине и в Актау я месяцами жил у них и не помню случая, чтобы хоть раз у них был разговор на повышенных тонах, не говоря уже о ссоре. Они понимали друг друга полностью, каждый делал то, что нужно без всякой подсказки с другой стороны. Характерный эпизод. Когда аға впервые привез свою семью на Мангыстау приблизительно в 1958-1959 годах, он дал обещание, что после выхода на пенсию вместе с семьей переедет жить на родину. Работа на шахте давала возможность выйти на пенсию в 50 лет, если стаж достигал 15 лет. Аға вышел на пенсию в 1967 году, но не было похоже, что он собирался на родину.

Тогда Мушакан (двоюродный брат нашего отца) от имени своего отца Алапана-көке написал мне письмо, чтобы я съездил на Украину и выяснил, почему его племянник Калдыкожа не держит свое слово. Я, как родной брат, должен разобраться, в чем дело. Я в очередной отпуск летом поездом через Москву за 4,5 суток добрался до них. И вот, беседуя в саду, задаю аға вопрос: «Почему не переезжает в Актау, как обещал 10 лет назад?» Он ответил: «Не знаю, как быть с Иманом, он почти взрослый, захочет ли ехать? Но это не главное, ведь Иман может сам решать. Самое главное, захочет ли теперь жена с дочками ехать на мою родину? Здесь ее родина, здесь родились и выросли наши дети». Я тут же побежал в дом и ничуть не смущаясь выпалил Раиса-жеңге: «Жеңеше, брат хочет ехать, но не может решиться спросить у Вас, согласны ли Вы».

Она ответила коротко: «Куда иголка, туда и нитка. Вот мой ответ». Как я обрадовался: выбегаю из дома и говорю брату, что он зря беспокоится, что жеңеше готова ехать. Я говорю: «Когда?». Он: «Как продадим дом и машину, соберем пожитки и поедем». Кажется, через год, в 1968 году они переехали, и Иман, не колеблясь, принял решение ехать с семьей. На новом месте все родственники помогли материально и морально. Жили с полгода у Койлыбая-аға. Получилось, 15 человек в трехкомнатной квартире. Затем по поручению Алапана-көке его зять Жабағы помог получить трехкомнатную квартиру.

Возвращение на родину

В Шевченко (ныне Актау) 50-летний Калдыкожа-бапа, хоть и получал очень приличную шахтерскую пенсию, без работы сидеть не стал, устроился в овощной магазин грузчиком. Его племянники вспоминают, что он часто навещал свою сестру Шаупен, которая жила с мужем и детьми в поселке Жетибай, других родственников. Он никогда не приезжал в гости с пустыми руками, всегда у него были с собой сладости, чтобы побаловать племянников. Раиса-шеше пользовалась уважением мужней родни. Наша мама свою старшую абысын называла «примерной казахской невесткой»: Раиса-шеше всегда придерживалась обычаев, которые ее казахские сверстницы могли потихоньку, поодаль от старших, нарушать.

У Калдыкожа-бапа развилась сильная гипертония, врачи запретили ему летать на самолете, ездить в Алматы. Но 27 июня 1980 года он неожиданно купил авиабилет и прилетел в гости к младшему брату Жетибаю, у которого за полгода до этого родился младший сын Алтай. Обошел квартиру, даже сунул голову в погреб, прогулялся по окрестностям, сказал, что хочет побыстрее увидеть старшего племянника Алема, находившегося на турнире в республиканском шахматном клубе, и съездил туда. Наша мама почувствовала что-то неладное в поведении старшего брата мужа: Калдыкожа-бапа всегда был таким степенным, молчаливым, а в этот раз все осматривает, будто торопится куда-то.

За поздним вечерним чаем на глазах у всей семьи сидевший на торе Калдыкожа-бапа вдруг потерял сознание и упал со стула. Врач скорой помощи сразу, с порога сказал: это инсульт, готовьтесь к худшему. Всю ночь отец сидел рядом с так и не пришедшим в сознание старшим братом. На рассвете Калдыкожа-бапа всхрипнул последний раз, и наш отец жалобно закричал, припав к его груди.

Калдыкожа-бапа похоронили на кладбище в Караманды рядом с родителями, бабушкой Балажан, сестренками, в 50 метрах от морского берега, на котором причаливала его лодка. Позднее, рядом с ним упокоилась и Раиса-шеше…

Наша нағашы-әже как-то сказала, что почти все ее ровесницы – военные вдовы − вышли замуж во второй раз по казахскому обычаю аменгерства (он был запрещен в советское время, но негласно соблюдался). Я знала, что младшие родственники нашего нағашы-ата уважали ее, а один из них, по имени Риза (Исатай), был влюблен в нее всю жизнь, любил и ее детей, и они его обожали, он заботился о ней и ее детях, посвящал ей почтительные стихи. Поэтому я спросила у әже, почему она не вышла замуж, оставшись в 30 лет вдовой. Она сказала:

Наш отец читал нам в детстве эпос «Алпамыс-батыр». Алпамыс девять лет был в плену в зиндане, но выжил и вернулся домой. Я получила қара қағаз (похоронку), но все-так надеялась, что ваш ата жив и вернется, пусть через двадцать лет, но вернется живым.

Калдыкожа-бапа прошел через все испытания своей трудной судьбы, через зиндан немецкого плена и советской шахты, он выжил и вернулся на радость младшим сестре и брату. Они повзрослели, когда он был вдали, в безвестности, не мог защитить их от сиротской доли. Но даже надежда на то, что старший брат жив, что однажды они встретятся, была для них опорой. А вернувшись на родину, Калдыкожа-бапа как мог заботился о своих младших родственниках. Он продолжил свой род, его дети, внуки и правнуки живут на родной земле.

Он победил свое время и свою судьбу!

Зира Наурызбай. 24 Декабря 2019

 

Сообщение Зира Наурызбай. Калдыкожа бапа: судьба Человека появились сначала на otuken.kz.

]]>
Таласбек сыйлығы 2022. Үздік әдеби шығарма: Бақытгүл Сəрмекова.Кішкентай ауылдың үрейі https://otuken.kz/talasbek2022sarmekova/ Tue, 10 Oct 2023 17:11:34 +0000 https://otuken.kz/?p=1615 Өмірімдегі есте қалар үрейлерімнің​ бірі сонау қоңырқай тірлік кешетін, бір ғана көшенің бойына тізіле қалған бар-жоғы он бес шақты үйден ғана тұратын ауылда қалған екен.

Сообщение Таласбек сыйлығы 2022. Үздік әдеби шығарма: Бақытгүл Сəрмекова.Кішкентай ауылдың үрейі появились сначала на otuken.kz.

]]>

1 бөлім. Менің үрейім

Өмірімдегі есте қалар үрейлерімнің​ бірі сонау қоңырқай тірлік кешетін, бір ғана көшенің бойына тізіле қалған бар-жоғы он бес шақты үйден ғана тұратын ауылда қалған екен. Үйлердің қай уақытта салынғаны да белгісіз, мен ес білгелі қатарына жаңа құрылыс та қосылмады, ешқайсысы өртенбеді, бұзылмады. Кей үйлердің терезелері сырланып, қабырғалары әктеліп, ажары кіргені болмаса көп өзгеріс бола қоймайтын бұл ауылда. Сырты жаңарған үйлер моншаға түсіп, халатын ауыстырып киген қатындай жылмиып шыға келетін.​

Ауылдағы үйлер әдетте бір-біріне ұқсас салынатын, кімнің жағдайы қандай екенін үйлерінің сырты білдіріп тұратын, малы көп, үйінде қаймақ пен май, ет, балалары кәмпит-тоқаш жейтін дәулетті үйлердің сырты көбіне әкпен әктелген, аппақ, терезелері жалтыраған көк түспен сырланған, шатырлары биік, қоралары да кең, үйілген шөптері де күмпиіп тұрар еді. Сол үйдің бала-келіндері бір тыным таппайтын ширақ, немелері бұзық, озбырлау, тіпті малдарына дейін тыпыршыған, мазасыз, жер шалғайдағы шөптің бәрін құтаратын жалмауыздай болып көрінетін өзгелерге. Біз сияқты қоңырқай тірлік иелері нәсібінің кемістігіне сол үйлердегілерді кінәлі санай ма, әлде төменшік өмірін қор санай ма, әйтеуірі бір ызасы болатын.

Бірде көршілердің бірі Ізтұрғанның сиырын шықпыртып қуып жүріп, санына айыр тығып алған болатын. Онысын бізден басқа ешкім байқамады. Апта өткенде ақсақ сиырын сойып алған Ізтұрған асқа көрішлерін шақырып, бүлкілдеген қазанды ортаға алып отырып:​

-Шамасы егінге түсемін деп аяғын темірге жаралады ма екен, білмедім. Қысыр қалған қашар еді, әйтеуірі адалымен өзімізге бұйырды,-деді. Әңгімені іліп әкетер ешкім табылмады,бес саусағын кеңдеу жайып алақанын асқа толтырғандар,​ ауыздары босамай, тек бастарын шұлғуға ғана әлдері жетіп еді.

Бұл ауылда өзгеріс болса батыс жақтан санағанда үшінші үй Жанзақтың шарбағында ғана болуы мүмкін. Бұрқ етпе мінезінің кесірінен қай көршісімен ұрысып қалса содан теріс айналып, ауласының есігін қарама қарсы бағыттан шығарып алатын әдеті бар. Ұрысқа себеп әртүрлі болуы мүмкін: тауықтардың егіндегі қызанақтарды шұқып кетуі, иттердің төбелесі, тіпті мұржадан шыққан түтіннің Жанзақтың ауласында жайылып тұрған кірге келіп бұрқырауы. Адамның әдейі қиянаты емес, былай қарағанда бәрі де табиғи күшпен болатын күнделікті құбылыстар Жанзақтың көршілермен ұрысып, ауланың топсаларын тот басқан қақпасы келесі жақтан айқара ашылуымен тынатын.

Сонымен негізгі оқиғаға көшейін, сол Жанзақтың шарбағынан басқа өзгеріс бола қоймайтын ауылды дүр сілкіндірген бір оқиға болып өтті. Бұл жолғы өзгеріс Жанзақтың емес, ауылдың шығысында тұратын Енгелістің үйінен шықты. Ауладан аттап басқан сайын байынан таяқ жейтін Шынаргүлдің тағдыры үйреншікті болып кеткені соншалық, тіпті оны елеулі оқиға екен деп ешкім мән бермес еді…​

Мал түгілі ауласында тауығы да жоқ Енгелістің үйі сырты қоңыр сазбен сыланған, шарбағының қақпасы , терезелерінің жақтауларына бағзы заманда жағылған қан түстес күрең қызыл сырды да күн жеп, құтаруға айналған. «Түрмеге отырған, қаны бұзық, наркоман» деген сөздері сыртsнан естіп жүргендіктен бе осы үйдің тұсынан өтер де бойымды белгісіз бір қорқыныш, көңілсіздік билейтін. Мүмкін ауладан көп шықпайтын, тек анда-санда кір жайылатын жіптің бойында байының шұлық-шалбарын іліп дамылсыз қозғалып жүретін аппақ білектердің иесі Шынаргүлді аяймын.

Өзі салған сойқаннан өзі шаршаған​ күйеуі Енгеліс болса қотыр діңгекті жалғыз ағаштың түбінде темекісін сораптан отыратын. Иегіне біткен үлкендегі боқ қоңыздай меңі темекіні сорған сайын қоюланып, қанға толғандай болып, иегімен бірге жоғары-төмен қозғалатынына дейін есімді қалыпты.

Осындай бірінен бірі айнымайтын күндердің бірінде көзіне қан толған Енгелістің кезекті қойылымының үстінен малды өріске айдап тастап, үйге қарай​ келе жатқан әкем түседі. Қатын сабап жүрген қазақты жаңа көріп пе, мән бермей өтіп кете берер ме еді, егер​ Енгелістің қолындағы кәдімгі жыңғыл шабатын ағаш сапты балтаны байқамаса! Бір қолымен Шынаргүлдің қолаң шашын уысына толтырып алып, бір қолымен балтасын сілтегелі жатқан кезінде​ ауладағы сөлін күн сорып, әбден қурап тұрған ағаш есікті есік құрлы көрместен, топсасы бар екен, қайырып ашайын деп ойланып жатпастан бәрін қирата қалбалақтап секіріп кірген әкем араға түскен.​ Уыстан шыққан түтілген жүндей Шынаргүл алды-артына қарамай қаша жөнелдуің орнына,​ отыра қалып, кешірім сұрап Енгелістің тізесін құшақтап жылайды екен. Шынаргүлдің бұл жолғы жалбарынуын көңіліне місе тұтпады ма, әлде балтаны жерге бос тастауға намысы жібермеді ме, әйтеуірі құлашын кең серпіп сілтей салған балтасы әкемнің тізесіне тиіп, қансырағанын көргендер дәрігер шақыртып, дәрігер милициясын ерте келіп, сұр мәйкісінің сыртынан бір жапырақ киімін ілуге де үлгермеген күйі бәлен жыл арқалап Енгеліс түрмеге кете барды.​ Айғақ зат деп ағаш сапты балта да милицияның сөмкесіне салынды. Кеше ғана Шынаргүл «Самаурынға отын жаруға балта бере тұрыңызшы» деп сызылып келіп балтасын алып кеткен Бекіштің топырлаған халық арасынан «Әй, балтамды қайтарыңдар, балта керек!» деп безілдегенін ешкім елеген де жоқ.

Біресе балтасын сұрағанның қолына ұстата салатын Бекішті​ кінәлап, біресе «орталарына бекер түстім, әйелін өлтірмейді екен ғой ол байғұс, жәй көзін қорқытқаны шығар» деп өкініп әкем көпке дейін тұнжырап жүрді. «Ұны бітіп қалмап па? Күн суытып келеді, шарбағында отыны бар ма екен?» деп шешемді Шынаргүлдің үйіне жүгірте беретін.​

Хош, Енгеліс кетсе кетсін түрмесіне… Әңгіме басталардағы айтқан қорқынышыма келейін…

Бас кезінде сотталған байын уайымдап жүрген​ Шынаргүл бірте-бірте ауылмен араласа бастады. Шешеммен жасы шамаластығы бар, байланыстыратын ортақ оқиға да бар дегендей, біздің үйге келіп шәй ішетін. Бүйірі тырқ-тырқ қайнап қыза бастаған ақ құманды оттан алып жатып шешемнің бір күні «Байың түрмеден қашып шығып, кегін қуып жүрмесін, сені қойшы, біздің Зәкеңді де кінәлап жүрмесе болды» дегенін естідім де, өміріме алаң кірді.

Біреу есікті соқса да Енгеліс келіп тұрғандай, әкем сырттан кешіксе де жолдан әлгі түрмешік ұстап алғандай болып тұрады, тіпті үйдің айналасындағы адам өлтіруге, жарақаттауға келетін темір-терсектің бәрін көз көрінбейтін, шөп арасына тығып, өз-өзіммен әбігерге түсемін.​ Әрі кетсе сегіз-тоғыз жастамын. Қорқынышымды шешеме айтамын, Енгеліс неше жылдан кейін шығады, түрменің кілті кімде болады, тұтқындардың қашып кетуі мүмкін бе деп. Үлкендер мені баласынып, сөзіме, үрейіме мән де бермейді. Күні ұзаққа ауданнан келер жалғыз жолға қарайлаумен жүремін, батып бара жатқан күннің қызыл шапағынан жалбыраған сұр жейдесінің ілгегі салынбаған күйде ентелеп Енгеліс келе жатқандай болады да тұрады.

От жағатын пештің ауызына келіп әкем темекі тартатын қыстыгүні. Сыртқы есіктің кіре беріс алды сол жер. Есіктен Енгеліс кіріп келіп,​ бас салатындай көрінетін. «Әке, ана жерге темекі тартпашы» деп бір қыңқылдадым. «Пештің ауызын асүйге қаратып өзгертейік» деп тағы да айттым. Жоқ жерден пешті өзгерту туралы сөзіме олар тіпті мән беріп те қарамады, не үшін деп те сұрамаған. Осы үрейім қай уақытқа дейін созыларын кім білсін, жаздың ыстық күнінде түрмеге кеткен Енгелістің бұрыннан ауру өкпесі түрменің суығына шыдай алмай, көктем шыға өлген екен. Сол хабарды естігеннен бастап тыныш ұйықтадым. ​

Осы оқиғадан соң көпке дейін ауылда өзгеріс бола қойған жоқ. Бұрынғыша Жанзақтың ауласы біресе батыс жаққа, біресе шығысқа қарайтын болды. Тіпті, бір уақыттарда айналадағы барлық көршісімен шығысып, ауласын қайдан шығарарын білмеген ол қатын баласын алып, ауыл шетінде шөп шабамын деген сылтаумен күрке тігіп, апталап жатып алғаны бар.

Аса елеулі өзгеріс деуге келмесе де біздің үйдегі желіні жер сыза шайқатылып шығысқа қарай бет алатын​ бес-алты сиырдың өрісі де ауысты. Үйренген жайылымына қарай мөңірей-мөңірей өңеші талған сиырларды әкем шығысқа емес басқа қарай жая бастады. Себебі де жоқ емес.

Ауылға аудан жақтағы жолдан шаңды бұрқыратып, электрик Сансызбайдың көлігі жиі қатынайтын болды және бірден шығыс жаққа қарай, Шынаргүлдің үйіне қарай ескі темірлері салдырлап шайқалақтаған күйі тіке тартатын еді.

Кейін Сансызбайдың ізі сап тыйылысымен шығыстағы сұрықсыз қотыр үйдің ауласына біткен жалғыз қураған жетім ағашқа ит ататын Еріктің аты байлаулы тұратын болды. Шынаргүлдің тапал шарбағынан мойынын соза ұмтылатын кейбір еркектер сол үйдің тұсымен сиыр айдайтын әкемнен темекі сұрайды, одан қалса ауылды айналып өтетін жолды сұрайды.​

Қып-қызыл жас жыңғылдың шыбығы ысылдап бүйірге тиген соң қырсық сиырлар да батыс жақтағы өріске үйрене бастады.

ІІ бөлім. Әйелдердің үрейі

Бір кездері аң аулаудың әдістері, жануарлардың қасиеттері, қымбат терілерден тігілетін тондардың бағасы туралы әңгіме айтып жүретін Шынаргүл бір кезде саясат туралы ойлар қозғайтын еді. Ауласына кімдер келіп, кімдер шыққанын бас кезінде ауыл байқамайтын. Мысықтабандап келетіндер бірте бірте бойы үйрене бастайды да, өзі бір ғана көшенің өн бойын солқылдатып, дарылдақ мотоциклінің көтенінен көк түтінді бұрқырата отырып тамада Сәмпіштер Шынаргүлдің қақпасына бір тақайтын. Сәмпіш келгіштейтін кездерде Шынаргүл кекілін шорт кесіп, көзін бояп, ыңылдап дәстүрлі әуендермен әуестене бастайды.​

Ауылға ақ мәшинесімен келіп, жүк салғышын ашып жіберіп, үнді шәй, сары май, танауыңа сіңіп қалса ақыл ойыңнан бастап асқазаныңа дейін шабатын шұжықтың иісін аңқытып, есіңді алатын кәммерсантпен әңгімесі жараса бастағаннан ауданға кетіп, Қытайдан тауар тасып, саудамен айналыссам ба деп басын қатырып отыратын дастархан басында. «Шәй ішейікші бір» деп деп қалтасына төрт бес түйір кәмпит сала келетін кездерде Шынаргүл мен сол кәммерсант үйленсе ғой деп те ойлайтынмын.​

Келгіштеп жүргендердің бәрі басқа ауылдан, аудан орталығынан болса да үй жақтағы әйелдердің көңіліне алаң кіргені де белгілі еді. Шынаргүлдің аты аталмай, көбіне «Сотталып өлген Енгелістің қатыны» айтыла бастады. Бір-екі шайпау қатынның Шынаргүлдің шашынан тартып, шаңын қаққаннан кейін ауылда тыныштық орнағандай болып еді.

Ауылдың жиегін жалап ағатын жіңішке өзеннің арғы бетінде тұратын жалғызбасты шал Жәмбет суға тойған сиырдай ісінген қайығын тыраштана есіп бергі бетке, біздің ауылға келе бастағанынан тағы да бір өзгерісті күттік. Алатын пенсиясы бөліске түспейтін, үйінде сары майды жалғыз жеп, анда-санда шынысы мөлдір, мойыны сүйріктей қымбаттау заводской арақ ішетін Жәмбет шалдың қайығында, екі ескектің ортасында шүйкедей басына тартылған қызыл шаршы​ орамалы оттай жанып Шынаргүл кетіп бара жатты бір күні.

Қойынына жылу біткен Жәмбетпен бірге терезе есігі сырланып, аппақ перде ұсталып, мұржасынан шығатын түтіні қоюланып ескі тамның да ажары кіре бастады. Ағысы баяу еріншек өзеннің көгерген балдырларын сүзіп, тырбиған бақалармен жарысатын ескі қайық та жағаға шығарылып, төңкеріліп, смоламен сырланып,​ жөнделе бастады.​

Басына жүні сабалақ, терісі қай аңдыкі екені белгісіз бөркісі түспейтін, қысы-жазы қалың мақта шалбар-жейдесін шешпейтін кір сіңген қоржындай​ Жәмбет шал Шынаргүлге қосылғалы ауыл қатындарынан күрсініс азайып, уайым сейілді.

Жағасының кірі әбден қатталып, былғарыдай жылтырап, үстінен тышқанның иісі мүңкіп бұрын біздің үйге де келіп тұратын Жәмбет. Табалдырықтың бер жағында тұрып-ақ қолын беріп, самарқау амандасатын әкем Жәмбеттің кір сіңген фуфайкасының тереңдеу қалтасынан мөлдіреген шөлмектің қылтиған мойынын байқап қалған кездерде ғана «Жәке, кіріңіз, шәй ішіп кетіңіз» деп қабағы жұмсарады. Бір шөлмек арақтың әңгімесі кешке дейін жалғасып, жылы жер, ыстық тамақтың буына Жәмбет шал маужырай түсіп, ақыры отырған жерінде кір қоржындай күмпиіп ұйықтап қалатын.

«Жас күнінде қатынқұрмар болған екен, табалдырығынан аттаған төрт әйелден туған алты баласы да бұл шалды іздемейді… Бір күні өліп қалса да көметін кісі керек қой бұны» деп күбірлеп жүретін шешем «Әй, осыны үйге кіргізіп алып, ана картоп тұрған салқын бөлмені реттеп, ошақ салып берсек… Тамағын беріп, киімін жуып тұрсақ… Пенсиясын алып тұрсақ…» деп болмайтын ақымақ ойлардың басын шалып, шатып-бұтып отырар еді. «Үйінде ыдыстары, төсектері жуылмай тышқан аралап кетіпті ғой, ойбай, тіпті, сары майдың ішінде қоңыз жүгіріп жүреді екен» дейді кейде іші удай ашып. Сары май десе жып жылы сілекейімді бір жұтып қойып, «Жәмбетті асырап алсақ мен оған ата деймін бе?» деп сұраймын кейде шешемнен.

Сол Жәмбет ешкімнің қолына мұқтаж болмай-ақ , Шынаргүлді қалай көндіргенін білмейміз, әйтеуірі үйіне кіргізіп алып, менің сары май туралы үмітім мен ауыл қатындарының байымды алып кетеді деген уайымын шорт кескен болатын

Пенсия түсетін уақыттарда екеуі ауданға қосақтаса барып қайтып, Жәмбет шал иығы талса да білдіргісі келмей​ екі ескектің ортасында құнжыңдап сұр қайықты бар өне бойымен тартып, Шынаргүл қылымсып, су шашып, екеуінің дабырлаған дауысы кешкі тымық ауаны тілгілеп, ауылды көмкеріп тұрған аспан астын жаңғырықпен толтырар еді…

Шығыстан шығатын күн иесіз қалған Енгелістің шарбағынан бастап шуақ шашатын. Оттай қызарып атқан таңмен сол шарбақтан өрт шықты бір күні. Жылдар бойы өне бойы қаусап, қурап қалған ағаш есіктер шатырлап, осы өртті ұзақ күткендей рахаттана жанып жатты. Арғы беттен қайықты жұлқи тартып жеткен Шынаргүлдің беті жаспен жуылып, иегі дірілдеп, иығы бүлкілдеп, кеудесі солқылдап жылады. Күрекпен бірге жерге екпіндей кіріп кете жаздап, топырақ шашқан еркектер жанталаса қимылдайды. Өзеннен бері қарай шұбатылып су тасыған қатындар өртке асыққандай емес, сиыр сауып келе жатқандай шайқатылып, шелегін балтырына соға баяу қимылдайды. Араларында тіпті ожаумен су шашып жүргендері де табылады.​

«Түк қалмады ғой, күл болды бәрі, үйіңе қайт» деп қайыққа отырғызды Шынаргүлді қатындар. Ескегі қимылсыз қайық жауырыны бүлкілдей үнсіз жылаған Шынаргүлді судың бетін сыза отырып арғы бетке алып бара жатты.​

 

Сообщение Таласбек сыйлығы 2022. Үздік әдеби шығарма: Бақытгүл Сəрмекова.Кішкентай ауылдың үрейі появились сначала на otuken.kz.

]]>
Таласбек сыйлығы 2022. Үздік мақала: Әлібек Нүркеш. «Талтүс» романындағы эксперименттік тәсілдер: нарратологиялық талдау https://otuken.kz/talasbek2022narratolog/ Tue, 10 Oct 2023 16:51:10 +0000 https://otuken.kz/?p=1610 «Талтүсті» логикалық призммен оқуға тырыстық. Постмодернистік элементтерді көрсеттік. «Талтүс» — асыра сілтеусіз, тұғыры биік роман. Мақалада айтылған ойлар романға жаңа конструктивті көзқарас тудырады деген ойдамыз.

Сообщение Таласбек сыйлығы 2022. Үздік мақала: Әлібек Нүркеш. «Талтүс» романындағы эксперименттік тәсілдер: нарратологиялық талдау появились сначала на otuken.kz.

]]>
 

Кіріспе: постмодернистік ойын

«Талтүс» романы постмодернистік жалаңаштанумен айналыспайды. Постмодернизмнің авангарды болуға да ұмтылмайды. Десе де, автор қолданған нарратив стратегиялары, романның ризоматикалық сипаты және философиясы шығарманы постмодернистік интеллектуалды ойынның айқын мысалы ететіндей. Постмодернизм – жалаңаштану емес. Таласбек Әсемқұловтың өзі айтқандай, «постмодернизм – интеллектуалды ойын». Бұл жазушы мен оқырман арасындағы екіжақты ойын-диалог. Ал «Талтүс» – жоғары санаттағы ойын. Жазушы қолданған кейде экстремалды, кейде жасырын, кейде екіойлы тәсілдер «Талтүс» романының қазақ әдебиетіндегі дара романдардың бірі атануына жол ашады.

Бұл мақаланың мақсаты – “Талтүс” төңірегіндегі сынға жаңа үрдіс беру. Таласбек Әсемқұлов бір сөзінде «Мен экспериментке көп барамын. Мен жасаған эксперименттің қасиеті сол – ол көзге көп түсе бермейді» деген екен. Мақсат – сол эксперименттердің сырын ашуға тырысу. Бүгінгі күнге дейін «Талтүс» жайлы айтылған ойлардың көбі рухани және ұлттық мәдениет бағытында өрбіді. Ал романның алғашқы бетінде-ақ қолданылған флешбэк техникасы жайлы жазылған мақалалар жоқтың қасы. Шығарманың нарративі мен онда қолданылған әдеби тәсілдер жайлы жазылған сынды табу қиын. Мақалада неге бұлай болғандығын да түртіп өтеміз.

Ішкі тұрақталған фокализация тәсілінің экстремалды қолданылуын; азды-көпті байқалатын нарратордың санасы мен нарраторлық интрузиясын; Әжігерейдің ой-ақыл ағымын; верисимилитюд принциптерін бұзатындай Әжігірейдің қайғыға берілуі мен Гүлшаттың қоштасуда айтқан сөздерін және басқа да нарративке қатысты эксперименттік тәсілдерді (флешбэк, флешфорвард) анықтау арқылы біз романды жаңаша оқуды ұсынамыз. Әрине, мақалада айтылған тоқтамдармен келіспеу өз еркіңізде. Егер сол келіспеуден жауап туып жатса және жауабыңызды дәлелдеп жатсаңыз, құба- құп.

 

Ішкі тұрақталған фокализация: оқырманға аманат

Ең әуелі, көзге бірден білінетін романның нарративті сәттерін анықтап алайық. Роман түгелдей гетеродиегегикалық нарративпен жазылған, яғни нарратордың романдағы оқиға желісіне қатысы жоқ. Нарратор – тек бақылаушы. Екіншіден, роман фигуративті әңгімелеуді ұстанады, яғни нарратордың оқиға жайлы білімі кейіпкерлердің оқиға жайлы білімімен, санасымен шектелген. Нарратор – тек сипаттаушы. Үшіншіден, фигуративті әңгімелеу түгелдей бір кейіпкерде тұрақталған. Нарратор – тек Әжігерейдің санасына барлаушы.

Бұл тәсілді француз әдебиет сыншысы Жерар Женетт ішкі тұрақталған фокализация техникасы деп айтып кеткен. Әрине, бұл бұрыннан бар тәсіл. Генри Джеймс, Вирджиния Вулф жол ашқан бұл нарративтің түрі өткен ғасырда да, осы ғасырда да жақсы-ақ қолданылып келеді. Бірақ «Талтүстің» ерекшелігі неде? Таласбек Әсемқұловтың жасаған бірінші эксперименті – фокализацияның романның басынан аяғына дейін еш өзгермеуі. Бір сәтке де ауытқымайды. Бұндай тұрақты фокализация жоғарыда аталған Генри Джеймс пен Вирджиния Вулфтың шығармаларында да кездеспейді.

Біз Сабыттың Әжігерейді асырап алуда не ойлағанын, Күлбағиланың Әжігерейді қабылдай алмауындағы мотивтерін, Гүлшаттың айтылмай қалған ойларын, Қалиманың жеріп еткен баласына деген шын сезімін бір сәтке де біле алмаймыз. Тіпті, Әжігерейдің аузынан да, яғни осы айтылған кейіпкерлердің сезімдеріне қатысты Әжігерейдің пайымдарын да біле алмаймыз. Басқа кейіпкерлердің позициясы түгелдей Әжігереймен болған диалог арқылы немесе Әжігерей көрген визуалды ақпараттың интерпретациясы арқылы беріледі. Әжігерейдің санасы арқылы берілетін, өзге кейіпкерлерге бағытталған субъективті көзқарас романда сирек кездеседі, жоқтың қасы. Яғни, оқырман Сабыттың қандай ата екенін, Шерімнің, Гүлшаттың қандай адам болғандарын тек диалог арқылы және көзге көрінетін визуалды сигналдар арқылы ғана біле алады. Визуалды сигналдарды жіберуші – Әжігерей. Нарратор да, Әжігерей де ол сигналдарға баға беруге, субъективті үкім шығаруға тырыспайды. Ол аманат түгелдей оқырманға табысталған. Романның бұл сипаты постмодернизмнің оқырманды жаңа деңгейге көтергенімен салалас, сабақтас. Мысалы, мына пассажға үңілейік:

 

«Көп ұзамай бүкіл дүниесін шайқаған тағы бір оқиға болды. Қалима балаларымен үйіне кеткеннен кейін Күлбағиланың мінезі күрт өзгерген. Ертеден кешке дейін бүлінеді де жүреді. Амалын тауып, тіршіліктегі барлық кемшілікті Әжігерейге әкеп тірейді. Әжігерей ештеңеге таңқалған жоқ. Тек осы лаңның қай жерден шығатынын, шиенің қалай шешілетінін немкұрайды ғана күтіп жүрген.»

 

Яғни, Әжігерей байқағандықтан, көргендіктен ғана нарратор Күлбағиланың мінезінің өзгергенін, «амалын тауып, тіршіліктегі барлық кемшілікті Әжігерейге әкеп тірейтінін» біледі. Бірақ неге мінезінің өзгергені жайлы, Күлбағиланың болжамды позициясы жайлы пікір Әжігереймен де, нарратормен де айтылмайды. Күлбағиланікі қызғаныш па, әлде тағдырына деген реніш пе – бұл туралы нарратор да, Әжігерей де ауыз ашпайды. Қатыгездігі, ұрғандығы – факт. Ал неге қатыгез болғандығы жайлы ойлану, ондай субъективті үкімді шығару оқырманға жүктеледі.

Жоғарыда айтылғандай, гетеродиегегикалық нарративпен жазылған шығармаларда бұл (кез-келген ақпараттың тек Әжігерейдің санасында орныққандығы себебінен берілуі) сирек кездесетін құбылыс. Көп жағдайда ондай шығармаларда нарратор тек бір кейіпкер емес, кейде басқа кейіпкерлердің де санасына барлайды. Болмаса, басқа кейіпкерлердің ішкі жан-дүниесіне, болжамды болса да, субъективті үкім шығарудан тайсалмайды. Тіпті, бірінші жақтан (гомодиегегикалық нарративпен) жазылған автобиографиялық шығармаларда авторлар фокализацияны тұрақты және түгелдей ұстауға тырыспайды. Мысалы, өз өмірі жайлы бірінші жақтан жазған Бердібек Соқпақбаевтың «Балалық шаққа саяхат» атты шығармасында «Ол солай ойлайды», «Қағаз ағаның жүрегі су ете қалады», «Ағайым маған киім сатып аларда көптен-көп осыны ойлаған»,

«Біреуге иненің жасуындай жаманшылық ойлауды білмейді, өзім деген кісіге қоң етін ойып беруге дайын тұрады» деген сияқты кейіпкерлердің ішкі жан- дүниесіне субъективті баға берілетіні естеріңізде болар. Ал Бауыржан Момышұлының «Ұшқая ұя» шығармасында бір пассаж түгелдей басты кейіпкердің қатысуынсыз, Аққұл есімді кейіпкердің көзқарасымен беріледі де, «Жүрегіндегі ақиқат лебізін, шындық сөзін айтпай отыра алмады», «Аққұл болса өмірінің соңғы шағына дейін Зәурені ойлап, бармағын тістеумен өтіп еді» деген сияқты субъективті тоқтамдар айтылады.

Қорыта айтар болсақ, бұндай кейіпкерлердің ішкі жан-дүниесіне бағытталған субъективті тоқтамдар «Талтүсте» кездеспейді. Әжігерейден өзге кейіпкерлердің ішінде не болып жатқанын пайымдау оқырманға табысталған. Нарратор тек Әжігерейдің ішкі жан-дүниесіне барлайды. Жоғарыда айтылғандай, ішкі тұрақталған фокализация сирек кездесетін тәсіл. Женетт бұндай фокализациямен шығарма жазу ыңғайсыз екенін де жазған болатын. Автор бұндай тәсілді таңдау арқылы саналы түрде өзін шектейді, ал ондай шектеудің өз кемшіліктері болатыны анық.

 

Мысалы, «Талтүс» романына жазылған кейбір пікірлер романдағы әйел кейіпкерлердің іс-әрекеттері «түсініксіз» екенін айтады. Осы орайда, Гүлшаттың Әжігерейге айтқан соңғы сөздері верисимилитюд принциптерін (кейіпкердің нанымды болуы) бұзатындай көрінеді, себебі Гүлшаттың Әжігереймен қоштасу шешіміне Әжігерей де, нарратор да тіпті болжамды түрде интерпретация беруге тырыспайды. Оқырманға тек диалогтағы Гүлшаттың сөзі ұсынылады. Автор бұндай экспериментке қаншалықты саналы түрде барғандығы жайлы соңғы бөлімде қарастыратын боламыз.

Ризоматика: «Талтүс» романын постмодернистік оқу

Дегенмен, Әжігерейдің романның басты фокализатор болуы оны романның басты күретамыры етпейді. «Талтүс» романының ерекшелігі мен парадоксы да осында. Романның бір күретамыры жоқ. Керек десеңіз, оқырман тұрғысынан Әжігерей романның басты кейіпкері болғанымен, постмодернизмнің ризомалық философиясы тұрғысынан Әжігерей романның бір кейіпкері ғана. Басты кейіпкер кім? Постмодернизм үшін «Талтүс» романындағы әр кейіпкер – басты кейіпкер. Тіпті, романда «дастарханды жинап жатып», арасында сөйлеп қалатын Күлбағила да Сабыттың өнерінің сорын көтерген протогонист болуы әбден мүмкін. Әжігерей кім сонда? Әжігерей – романда болып жатқан әр оқиғаға тек басты куәгер. Яғни, романда айтылған әр аңыз, әр әңгіме, әр кейіпкер (Көсеге де, Темір Қия да) – өзінше жеке, бір-біріне бағынбайтын, бірақ бір-бірімен тығыз байланыста жатқан бөлек әлем, ал сол әлемдерді бір-бірімен нарративті байланыстырушы – Әжігерей. Романның кейіпкерлері мен көпсалалығы ризома іспетті жүйе болса, Әжігерей — сол ризоманы байланыстырушы қантамыр. Сондықтан да, автор ішкі тұрақталған фокализация әдісі арқылы нарратор мен «басты кейіпкер» Әжігерейді өзге кейіпкерлерге субъективті пікір білдіруден саналы түрде шектеген деген болжамға келеміз.

Романның Әжігерейден басталып, Әжігереймен аяқталуынан, сонымен бірге автор туралы экстратексттік ақпараттың (мысалы, автордың өз өмірінде ұлттық мәдени мұра мен ұлттық тарих жайлы толғаған ойлары, Әжігерейдің прототипі өзі екені сияқты ақпараттың) мол болуы әсерінен шығарманың ризоматикалық табиғаты жасырылу күйде қалғанын аңғаруға болады. Әрине, романның әр түрлі тақырыптарды (таланттың есеюі, отбасы ішіндегі қатынастар, күй өнерінің тарихы, аңыздар мен әңгімелер, ұрпақтар арасындағы байланыс пен сабақтастық, ұлт тарихы, бала махаббат және тағы басқа) қамтуын көппландылық дейсіз бе, әлде «полифониялық роман», «роман-парабола», «роман-тәпсіл» дейсіз бе, ерік өзіңізде. Бірақ бұған параболалық немесе тәпсілдік интерпретация беру, болмаса, Бахтиннің көпдауыстылығымен түсіндіру «Талтүс» романын тек көркем шығарма емес, сонымен бірге философиялық роман ретінде орнын шектейтіндей.

Сондықтан да, романның әр алуандығы және сол әр алуандығының бір- бірімен біте-қайнасуын постмодернистік француз ғалымдары Жиль Делез бен Феликс Гватари айтып кеткен ризома концептісі арқылы түсіндіру дұрыс болар. Жоғарыда атап өтілгендей, романдағы Әжігерейдің линиясы – ризоманы байланыстырушы линия. Ризомалық тамырдың бір-бірімен тамырлар жүйесі арқылы байланысқаны сияқты романның да әр жеке дара әлемі бір-бірімен біте қайнасып жатыр. Тіпті, Әжігерейді ешқашан көрмеген, Әжігерей оны ешқашан көрмеген, оқырман тек бір әңгімеде естіген Көсегесіз романның тереңдігін байыптау мүмкін емес сияқты көрінеді.

Сұхбаттарының бірінде Таласбек Әсемқұловқа мифолог Зира Наурызбаева екінші тараудың соңындағы бала Әжігерей күйші Ғазиздің әсерінен абсолютті аңсауы жайлы сұрақ қояды: «…жас баланың осынша ой мен сезім кешуі ақылға сыя ма? Нанымды ма?». Бұған Әсемқұлов «бұндай сана, бұндай түсінік қай жаста болса да келуі мүмкін» деп жылы жауып қояды. Шындығында, бұл түйсініктің Әжігерейге Ғазиздің күйіне дейін де ертерек, екінші тараудың басында-ақ, Көсегенің өлімімен кейін келіп қойғанын көре аламыз:

«Бірақ қайғы… қайғы… Осы кемелге жеткізген қайғының өзі бар емес пе… Жүректегі осы от ешқашан өшпей тұра берсе ғой… Атасы айтады, адам қайғыны өзі сұрап алған деп… Темірді алтынға, тозақты ұжмаққа айналдыратын қасиетті от… кеудеде тұрса… адам өзінің намынан айнымайды, мәңгі адам болып қала береді… Көсеге… Менің Көсегем… Атың естілгенде көзіме көріндің… Көріндің де жүрегіме теліндің, мәңгілікке байландың… Қайғымның аты жоқ еді… Енді мен сені ғана ойлаймын… Сені ойлап қана қайғырамын… Кей- кейде атыңды атамасам, кеш мені, себебі қайғырғаным, қамырық шеккенім – сенің атыңды атағаным, сені айтқаным…»

Бұл мәтіннен «Менің Көсегем…», «Енді мен сені ғана ойлаймын…»,

«Себебі қайғырғаным, қамырық шеккенім – сенің атыңды атағаным, сені айтқаным…» деп тұрған бала Әжігерейдің болуы қаншалықты нанымды, ақылға қонымды деген верисимилитюд сұрақтары қайта туады. Баланың бұндай ойларды бастан кешуі верисимилитюд заңдарын бұзатындай. Бұл ойлар Шерімнің санасында туса, Сабыттың ойымен айтылса, өз баласы болмаған Күлбағиланың қайғысы болса, әлдеқайда нанымдырақ болар ма еді. Бірақ нарратор тек Әжігерейдің санасына барлай алады. Ал Әжігерей – әлі бала. Демек, бірінші жақтан Әжігерейдің ойы ретінде беріліп тұрған Шерімнің де, Сабыттың да, Күлбағиланың да ойы болуы әбден мүмкін деген тағы бір болжамға келеміз. Себебі, ризома бойынша айтар болсақ, Әжігерей – қантамыр. Бұл жерде Әжігерей коллективті сананың жиынтығы. Әжігерей – ол бәрі. Бәрі – Әжігерей.

Шығарманың ризомалық сипатын роман соңында атасы өлген Әжігерей анық ашып береді:

«Кенет… жақыныңның бұл өлімі өзіңнің өліміңе меңзеп тұрғанын түйсінесің. Себебі, әр өлім – әркімнің өлімі. Себебі, әр өлім – бәрінің өлімі».

Иә, бұл Делез бен Гватари концептілеген ризомалық философияның дәл өзі. Осы ризомалық сипаттың әсерінен романды оқыған оқырман ойында да Әжігерей айтқан аяныш, тәтті мұң қалады. Оқырман сан алуан күй кешіп, өз атасы мен Сабытты, көрші үйдің атасы мен Шерімді байланыстыра отырып, балалық шағындағы махаббатын аңсайды.

«Талтүстегі» нарратормен эксперимент

Дегенмен де, «Менің Көсегем… Кей-кейде атыңды атамасам, кеш мені…» деп тұрған бала Әжігерей емес, нарратордың өзі болуы мүмкін бе деген де ой келеді. Әлде, бұл нарратор емес, автордың қосқан ой-сезімдері ме деген тағы бір сұрақ туады. Ризомалық құбылыста бұл екі нұсқаның екеуі де өмір сүруге құқылы. Талдауымыздың келесі сатысында нарратор мен автордың ара-жігін ажыратып көрейік.

Көркем шығармадағы кейіпкердің сөзін автордың сөзі деп айта алмайтынымыз сияқты, нарратордың да сөзін автордың сөзі деп қарастыра алмаймыз. Бұл – қарапайым әдеби сын заңы. Нарратор мен авторды шатастыру «кешіруге болмайтын» үлкен қателік екенін Генри Джеймс те айтып кеткен болатын. Бұл романды автобиографиялық роман десек те, нарратор мен автор арасына абсолютті теңдік белгісін қоюға болмас, себебі шығарма ол үшін бірінші жақтан баяндалуы керек еді. Оның үстіне Әсемқұлов «Талтүс» ең алдымен көркем шығарма екенін, автобиографиялық роман жанрына жатпайтынын сұхбаттарының бірінде айтып кеткен болатын. Бірақ Әжігерейдің прототипі өзі екенін де, шығарма шын болған өмірге негізделіп жазылғанын да айтқандықтан, романдағы нарратор автордың дауысы емес, бірақ автордың «еске алу даусы» деуімізге болады. Нарратор – Әжігерейдің санасында отырған дауыс. Әсемқұлов өз өміріне негізделіп жазылған көркем шығарманы жазу үшін еске түсіру процесінен өткен, ал баяндау үшін үшінші жақты нарраторлық тұлғаны ойлап тапқан. Бұл тұрғыдан нарратор – бала Әжігерей мен жазушы Таласбек естеліктерінің екіжақты диффузиясынан туған ортақ сана.

 

Ол диффузияны нарратордың сөз саптауынан, сөз таңдауынан аңғаруға болады. Мысалы, нарратордың баяндауында Сабыттың екінші атауы – «Атасы». Яғни, нарратор Сабытты кейде «атасы» деп қаратса, ал кейде есімін атайды. Ал Күлбағиланы тек санаулы жерде ғана «апасы» немесе «әжесі» деп береді. «Атасы Күлбағиланың тапсырмасы бойынша», « Атасы мен Күлбағила бір-біріне қарап», «Атасы мен Күлбағила сөйлесіп отыр екен» деген сияқты тіркестерде Сабытты тыңдаушы мен оқырманға жақындату, ал Күлбағиланы тыңдаушы мен оқырманнан шеттету байқалады. Бұндай шеттету арқылы нарратор Күлбағиланың «көңілді аяусыз тапаған қатыгездігін» сездіріп қана қоймай, бала Әжігерейдің жүрегінде апасына деген ренішті көрсеткісі келсе керек. Яғни, нарратордың бала Әжігереймен бір саналық кеңістікте отырғанын көреміз. Бала Әжігерей роман соңына қарай есейіп, Күлбағиланың тағдырына кешіріммен қарап, оған «Әже…» деп тіл қатады. Осы кезде нарратордың да Күлбағиланы «Әжесі» деп атауы роман соңына қарай орныққанын аңғаруға болады. Нарратордың «… әжесіне деген ықылас», «…әжесіне қараған» деп Күлбағиланы «әжесі» атауы де осыдан.

Күй кешу (experiencing self) мен еске алу (narrating/remembering self), дауыстарының байланысы, үндесуі және бір-біріне үстемдік жүргізуі — автордың өткен шақта орын алған оқиғаны әңгімелеуі барысында орын алатын феномен. Бала Әжігерейдің романдағы қиын сәттерді бастан кешуі романның уақыт кеңістігінде «дәл қазір» болып жатқанымен (күй кешу дауысы), ол туралы автор көптеген жылдар өткеннен кейін жазады (еске алу дауысы). Кейіпкердің күй кешуіне автордың еске алу дауысы араласа жүреді (мысалы, нарраторлық интрузия), ал кейде күй кешіп тұрған кейіпкер емес, автордың өзі болуы мүмкін дейді ғалымдар. Мысалы, Әжігерейдің өлім жайлы алғаш ойлағаны туралы айтылатын пассажды алайық:

«… Міне, өлім қол созым жерде тұр… Тұңғиық қарасудың түбіндегі қызыл шайыр от боп жанып, жайнап жатыр. Бір аттасаң болды… Өз ойынан үрей іздеді… Осыдан біраз күн бұрын естіген әңгімесі есіне түскен. Суға құлаған адам… Аты… жарайды… атының керегі жоқ… Әйтеуір адам…»

Бұл жерде вентрилокуизм эффектісі (ventriloquism effect) де, еркін тікелей емес дискурсы (free indirect discourse) да бар. Бірақ бізді қызықтыратыны мына тіркес: «Аты… жарайды… атының керегі жоқ…». Бұл сөздер нарраторлық интрузияның анық мысалы екенін байқаймыз. Суға батқан адам атының қайда немесе кімге керегі жоқ? Есімнің аталуы осы ағымдағы баяндауға, әңгімеге керегі жоқ деп танылсын. «Жарайды» сөзіне келейік. Бұл келісімді білдіріп тұрған шылау бала Әжігерейдің суға батқан адамның атын еске түсіре алмауына қатысты айтылып тұр. Бұл шылау да репликаның бала Әжігерейдің ойы емес екенін дәлелдейді. Осылайша, толықтырып көрсек, «Аты… жарайды, [есіне түсіре алмаса, ештеңе етпейді]… [баяндауға, әңгімеге], [баяндауыма] атының керегі жоқ… Әйтеуір адам» деген болжамды нарративті аша аламыз. Сөйлеп тұрған нарратор, нарраторды сөйлетіп тұрған автор. Енді, роман басында қойылған мына пассажды алайық:

«Білегінен нық ұстап жетелеп келе жатқан бұл адамның кім екенін білмейді… Әйтеуір жақсы, мейірімді адам… Сол адам бір күні жоқ болды. Оның қайда кеткенін, тіпті осы — өңінде көргені ме, әлде түсіне кіргені ме, оны да білмейді. Тіпті түсінде көрсе, несі айып? Ең бастысы — көрді емес пе.»

«Тіпті түсінде көрсе, несі айып? Ең бастысы көрді емес пе». Бұл гипофораның семантикалық мағынасы мен мақсаты пікір айту, субъективті үкім шығару. Гипофора Әжігерейдің күйін сипаттай келе, ненің басты, ненің басты емес екені жайлы шешім шығарып тұр. Сондықтан, бұл гипофораны бала Әжігерейдің емес, нарратордың ойынан шыққан пікір деп айта аламыз. «Ең бастысы – көргені» — нарратордың субъективті үкімі. Нарратор өз позициясын көрсетіп тұр және ол бала Әжігерейді қорғауға бағышталған. Осындай мысалдардан нарратор бала Әжігерей мен жазушы Таласбек естеліктерінің, жоғарыда айтылғандай, екіжақты диффузиясынан туған ортақ сана екенін түсіне аламыз.

Түс пен симулякр арасында

Жалпы, романды ашатын бұл гипофора шығарманың дискурстық нарративіне біртұтас сипат беретіндей. Сұрақ кімге қарата қойылып тұр? Түсінде немесе өңінде көргені неге маңызды болмауы керек? Неге айып? Неге ең бастысы – көргені? Гипофорадағы кілт сөздер – «түс» пен «айып».

Шындығында, түс – романның көзге көп іліне бермейтін лейтмотивтерінің бірі. Оған эксплицитті акцент қойылмайды, себебі роман реалистік тұрғыдан жазылған, бірақ имплицит акцентті көптеп кездестіруге болады. Романды мұқият оқитын болсақ, түс пен өң арасында дихотомияның жоқтығын аңғарғандай боламыз. Әуелі, роман «мәңгі түспен» ашылады:

«Бір ғана шын бақытты күн болыпты. Бүкіл дүние алаңсыз тіршілік жырына ұйыған жаз екен дейді. Екеуі қол ұстасып алыс көкжиекті бетке алып келе жатады. Жолда қаншама иісі аңқыған өзен-көл, ойран көгалдар, гүлі бұлықсыған қаншама жазира жатыр. Ешқайда бұрылмайды. Тек алға қарай жүре береді, жүре береді….»

«Мәңгі түспен» жабылады:

«Кенет, жүрегінде Тәңірінің мөріндей таңбаланып қалған, болған-болмағанынан ешқандай дерек жоқ, санасынан арылмайтын мәңгі түс қайтадан бойын билеген. Әлдебір мейірімді адам… кім екені белгісіз… әйтеуір мейірімді екенін біледі… қолынан нық ұстап жетелеп келеді. Жолда, иісі аңқыған қаншама өзен-көлдер… гүлі бұлықсыған қаншама ойран көгалдар кездеседі. Бірақ екеуі ешқайда мойын бұрмайды… Тек алға қарай жүре береді, жүре береді…»

«Бір ғана шын бақытты күннің» өңде емес, түсте орын алуы көптеген психоаналитикалық сұрақтарды тудырады. Бұл орайда біз Декарттың да, Канттың да, Фрейдтің де түс пен өңге қатысты концепттерін алға тартуымызға болады. Бірақ роман реалистік көзқараспен жазылғандықтан, романдағы кей оқиғалар Әжігерейдің өңінде емес, түсінде орын алды деу спекуляция болар. Дегенмен, кей естеліктер Әжігерейдің санасының симулякры ғана болуы мүмкін деген де болжам бар. Оны түсіну үшін романның жанры мен романның жасырын эксперименттерінің біріне талдау жүргізіп өтейік.

Біріншіден, «Талтүс» — kunstellerroman, яғни, «өнер адамының есеюі жайлы роман». Техникалық тұрғыдан бұл «Талтүстің» сипатына ең жақын жанр түрі. Ал бұндай романдардың ең басты ерекшелігі – басты кейіпкердің жат әлемнен келгендей сезімдерінің, даралығының болуында. Осы роман жанры туралы алғашқылардың бірі болып терең жаза білген америкалық ғалым Морис Биби өнер адамы жайлы романдардың, «artist-novels», негізгі ассумпциясы – әртістің екіге бөлінген болмысы екенін айтады. Әжігерей – қарапайым адам, бірақ онымен қоса, Морис Бибише айтатын болсақ, Әжігерей – «өнер Рухына қызмет ететін», «өнер Рухы иемденген» медиум- тұлға. Бұл тұрғыдан Әжігерейдің бойындағы өнер, шынымен, өзге әлемнен келген рух екенін айтуға болады. Морис Биби өнер Рухын мақсаты-мұраты бар бөлек болмыс ретінде қарастыруға шақырады:

«The man is a human being of nor mal appetites and desires, for whom life is essentially the process of dying. The artist is a free, detached spirit which looks down on the man from a distance and is concerned not so much with the consumption of life as with the transcendence of life through creative effort. The man must spend himself, but the artist- spirit saves itself by becoming one with its works and thus escaping the bonds of time.»

Яғни, Морис Бибидің сөзімен айтар болсақ, өнер Рухының Әжігерейді таңдаудағы, иемденудегі мақсаты – туындыларымен біртұтас бола отырып, уақыт байламынан құтылу арқылы өнерді құтқару, мәңгі ету. Бала Әжігерей – өлімнен қаша алмайтын, қарапайым адам. Бірақ өнер Рухы – мәңгі. Осыдан болар, біз Әжігерейдің өлім мен өмір арасындағы толғауларын романның негізгі ой-сана ағымына («stream of conscioussness») айналғанын байқаймыз.

Енді, түске жақындайық. Әр өнер адамы сияқты Әжігерей де – елестете алу қабілеті жоғары бала. Өнерді жат әлемнің жұрнағы деп түсінуіміз. Бұндай рухпен кездескен тұлғалардың қиялға жүйрік болуы, түс пен өңнің арасында өмір сүруі таңқаларлық құбылыс емес. Бірақ әрдайым түс пен өңді ажыра алуы – ол құбылыс. Себебі, Декартша айтсақ, өмірдің әр сәті түс емес екеніне сенімді болу мүмкін емес нәрсе (“How can you be certain that your whole life is not a dream?”). Мысал алайық. Бірінші тарауда ұйқылы-ояу Әжігерей айналасында отырған адамдарды мысық кейпінде елестетіп, күле бастайды. Нарратор түс екенін айтпаса да, оқырман да, Әжігерей де көріп жатқанының түс екенін біледі, себебі адамның мысық кейпіне енуі мүмкін емес, нонсенс нәрсе. Сол сияқты, Әжігерей санасында есіне түсіре алмаған, ажырата алмаған, түсіне алмаған нәрселерді ойлағанда я көргенде, оны түс деп ойлауы мүмкін.

Нарратор романда тек екі жерде Әжігерейдің нақты түс көргенін айтады. Ол пассаждар «Түс көрді» деп басталады. Бірі – Ахметжанның өлімінен соң, екіншісі – Гүлшатпен таныстығынан кейін. Екі кезде де Әжігерей «мүмкін емес» нәрсені көргеннен кейін, нарратор Әжігерейдің «түсі» деп әңгімелейді. Бірақ Гүлшат енген түсте нақтылық жоқ. Гүлшат Әжігерейдің түсінде «мұңлы ән» болып қана елестейді. Гүлшаттың образы, жоғарыда атап өткендей, реалистік образ емес. Нанымдылығы аз. Ол – идеал образ. Нарратив тұрғысынан Гүлшаттың мақсаты – Әжігерейдің даралығын, жалғыздығын, өнердің сорын көрсету, жеткізу. Бірақ өнер адамы үшін Гүлшат – санада идеализацияға ұшыраған, мәңгі түсіндегі «мейірімді адамға» теңелген кейіпкер ғана болуы мүмкін. Сондықтан, Гүлшатпен болған диалогтардың кейбірін, әсіресе, қоштасу диалогы Әжігерейдің санасында ғана орын алған симулякр деп болжамдай аламыз. Жалпы, түс пен елестің басты сарынға айналатын кезі де Әжігерейдің Гүлшатты кездестіруінен басталатынын еске түсірейік. Гүлшатпен таныстығынан кейін Әжігерей мынадай түс көреді:

«Көрер таңды көзбен атқызған. Гүлшаттың ай жүзін, келбетінің әр қырын ойша елестетіп, тамашалап, қараңғыға көзін қадап қанша жатқаны белгісіз. Таң қылаң беріп келе жатқанда мызғып кетіпті. Түс көрді. Гүлшат… бұның жалғыздығынан, күрсінісінен жаратылған ән болып елестеді. Бірақ… керемет мұңды ән екен дейді. Түсіне алмайды».

 Яғни, түсте Әжігерей болашақта Гүлшатпен айырылысатындығын көреді. Енді бір жерде Гүлшаттың суықтығын сезген Әжігерей, ішінен ол «көрмеген түс емес пе екен» деп ойлайды. Ал келесі бір жерде Гүлшаттың кілт өзгеруін сезген Әжігерей одан көріп тұрғаны түс пе деп сұрайды:

«—Осы көріп тұрғаным түс емес пе, айтшы маған, — деді Әжігерей, — Әлде түс пе?

Гүлшат күміс шашқандай етіп сықылықтай күлген.

– Жоқ, түс емес. Бәрі де өңіңде болып жатыр.»

 Гүлшатпен қоштасуынан кейін Әжігерей махаббатты елеске теңейді:

«Алдыңа келген — елес, бар болғаны елес. Түсіңде Жаратқанның әуезін естігендейсің, ал оянғанда жаныңды аялаған сол әуезден айрылдың. Білесің, бір нәрсе болды, бірақ шындыққа айналмады. Самалдың лебіндей келді де кетті. Егер махаббат қайғы әкелмесе, онда ол махаббат болмағаны. Себебі, махаббат пен қайғы, махаббат пен қасірет — егіз».

Гүлшаттың линиясындағы түс пен өң коллизиясы романға тағы бір постмодернистік сипат береді. Нарратордың романның алғашқы беттерінде- ақ Әжігерей өңінде емес, түсінде көргенінің айыбы жоқ екенін айтады. Түсте көргеннің айыбы болмаса – онда Әжігерей нені өңінде көргенін, қай сөзінің елес болғанын нақты кесіп айту қиын. Сондықтан да «Талтүс», постмодернистік тұрғыдан, Әжігерейдің санасында орын алған естеліктер мен елестердің коллизиясы деп айтуға болады.

Екіншіден, романның “Талтүс” аталуының өзі біраз нәрсені меңзейтіндей. Шығармаға атау берген роман ішінде бір сәт бар. Ол сәт – талтүс уақыты. Атасы өлген Әжігерей алаңқайға барып, ұйықтап кетеді де, түссіз, елессіз, қап-қара түнекке батады. Нарратор «Шекесін күн қыздырып оянды. Түс болып қалған екен» дейді. Күн шекені қыздыратын уақыт – түстің дәл ортасы, талтүс мерзімі. Өзіңіз оқып көріңіз:

«Қызық деді іштей, беті ауған жаққа кетіп бара жатып. Неге жылағым келмейді. Неге ішім боп-бос. Жоқ деді содан соң, атамды өзімше жақсы көрем, өзімше қайғырам. Бірақ дәл қазір жылағым келіп тұрған жоқ. Атасы екеуі отырып әңгімелескен алаңқайға жетіп, қалың шөпке бауырлай жығылған. Өзінің қалай ұйықтап кеткенін білмейді. Ешқандай түссіз, елессіз, қап-қара түнекке батып кеткендей. Шекесін күн қыздырып оянды. Түс болып қалған екен. Өткен түн мен таңның оқиғалары біртіндеп есіне түсті.»

Біздің пайымдауымызша, роман осы жерден басталады. Яғни, Таласбек Әсемқүловтың әдемі жасыра білген эксперименттерінің бірі – Сабыт өлгеннен кейінгі толғаныста жатқан Әжігереймен және оның өмірі туралы ойларымен романның басталуында. Көп оқырман ойлағандай, роман бала Әжігереймен ашылмайды, роман ержетіп қалған Әжігерейдің балалық шағы жайлы ойларымен ашылады:

«Бақытты балалық шақ деген сөздің мағынасын ешқашан байыптаған емес. Тіпті, балалық шақ болып па еді, есіне түсіре алмайды. Әйтеуір бастан өткен бір тағдыр бар. Тәттісінен ащысы көп, қуанышынан өкініші, қамырығы көп… [ ] … Ойлап отырса, анасынан ес білгеннен кейін-ақ жеріп болыпты. Мейірімге гүлдей ашылатын сәби жүрек тіршіліктің алғашқы күндері-ақ көңілді аяусыз тапаған қатыгездіктен біржола жабылды…»

«Әйтеуір бастан өткен бір тағдыр бар» деп нарратор сілтеп айтқан тұлға – бала Әжігерей емес, ержетіп қалған он жеті жасар Әжігерей. Одан әрі

«Бір оқиға ерекше есінде қалды», – деп нарратор романды нарратор. Кімнің есінде қалды? Еске түсіріп отырған тағы сол он жеті жасар Әжігерей. Автор бұл жерде флешбэк техникасын шебер қолданғанын көре аламыз. Роман желісі сол флешбэк-оқиғадан ары қарай жалғасып кетеді. Нарратор роман басында айтқан «балалық шақ жайлы», «қатігездік пен мейірім» жайлы ойларына тек атасы өлгеннен кейін бір-ақ оралады. Бұл жағынан романдағы атасы өлгенге дейінгі сәттердің бәрі де ретроспекция деп айтуымызға әбден болады. Ойлап көріңізші, «бір тағдыр», «тәттісінен ащысы көп, қуанышынан өкініші, қамырығы көп» деп кішкентай Әжігерейден гөрі есейген Әжігерейдің өмірін сипаттау әлдеқайда нанымдырақ емес пе? Немесе мына қарапайым мысалды алайық: «Ойлап отырса, анасынан ес білгеннен кейін-ақ жеріп болыпты», – дейді нарратор. Ойлап отырған қанша жастағы Әжігерей деген заңды сұрақ туады. Балалық шағын саралап отырған, анасынан қанша жасында жеріп болғанын ойлап отырған – атасы өлген он жеті жасар. Есейген Әжігерей былай дейді:

«Иә… Бәрі дұрыс… Балалық өтті, не білдің депті ғой біреу… Балалық өтті… Балалық болып па еді… Иә… Болған… Енді сол балалық өтті. Енді не қалды… Үйге қайту керек. Айтпақшы, қайтқанда, қай үйге қайтпақсың… Үйің қай үй… Анамның үйі… [ ] … Шашынан сипап, бетінен сүйсем, қап-қара алақанынан сүйсем… суалған омырауынан иіскесем… мейірім қанар ма еді…»

Яғни, роман флешбэкпен басталатыны анық. Бұл флешбэк арқылы автордың айтпағы – өмірдің көрген түс сияқты өте шығуы. Оны Сабыт былай деп сипаттайды: «…өмір деген қызық қой. Қазір есіме түсірсем, көрген түс сияқты. Болды ма, болмады ма, тіпті соған күмәнім бар…». Бұл ой бұған дейін де Жұмақанмен айтылған еді: «…Сол баяғы кеп, көрген түс сияқты. Есіме түсірем, сенбеймін. Болмаған сияқты, дейді. Болды ғой деймін. Сонда жарықтықтың айтқаны. Көзім көрді, бірақ затым сенбейді дейді». Бұл флешбэктың барлығы талтүсте елессіз, түссіз ұйқыға батқан Әжігерейдің санасында орын алып жатыр. Талтүсте өткен өмір.

Сөз соңында

Қорыта айтар болсақ, бұл мақалада біз «Талтүс» романының лейтмотивін, Әсемқұлов қолданған фокализация, вентрилокуизм эффектісін, еркін тікелей емес дискурс техникасын, флешбэк, флешфорвард, нарраторлық интрузия сияқты әдістерді ашып көрсету арқылы нарраторологиялық талдау жүргізіп көруге тырыстық. Осы әдістердің арқасында романның ризоматикалық сипаты қалай ашылатыны жайында да сөз қозғадық. «Талтүсті» логикалық призммен оқуға тырыстық. Постмодернистік элементтерді көрсеттік. «Талтүс» — асыра сілтеусіз, тұғыры биік роман. Мақалада айтылған ойлар романға жаңа конструктивті көзқарас тудырады деген ойдамыз.

Сообщение Таласбек сыйлығы 2022. Үздік мақала: Әлібек Нүркеш. «Талтүс» романындағы эксперименттік тәсілдер: нарратологиялық талдау появились сначала на otuken.kz.

]]>
Таласбек сыйлығы 2023. Үздік мақала: Алтынбек Мерсадық. «Үлкен уақыттың» мәтіні https://otuken.kz/altynbekmersadyk/ Wed, 27 Sep 2023 20:36:19 +0000 https://otuken.kz/?p=1599 аласбек Әсемқұлов жазуындағы мәтін – мәдени өлшемдерге бағынған,  «Мені» өзіне қайта оралған, сюжеті полифониялық диалогизмге құрылған Үлкен уақыттың мәтіні.

Сообщение Таласбек сыйлығы 2023. Үздік мақала: Алтынбек Мерсадық. «Үлкен уақыттың» мәтіні появились сначала на otuken.kz.

]]>
Адам санасы – оның әлеуметтік болмысының жемісі. Сондықтан ол адамның бір-бірімен қарым-қатынас жaсауының нәтижесінде қалыптасты. Адами қарым-қатынас оны басқa қоршаған табиғи ортадан бөліп-жарып, өзгешелеп алды. Тіпті  физиологиялық тұрғыдан бұл мәселеге мән берер болсақ, мұнда сананың «сұхбaтқа бейім» табиғатына куә боламыз. Мысалы, адам миының жемісі саналатын сана – шын мәнінде, мидың екі  жартышарының диалогының нәтижесі. Ал мидың қос жартышарының ақпарат қабылдаудың, сараптаудың қос әдісінен тұратыны белгілі. Яғни біртұтас мидың өзі сананы тудыруы үшін екі қарама-қарсы бөлікке ажырауы қажет болған. Сол өзгешелікке нeгізделген қос бөліктің қарым-қатынасынан туындайтын сананың өзі де әуелден (жаратылысынан) сұхбаттасуға бейіл. Саналы адамның болмысы да диaлогқа бейіл, оның топтаса өмір сүруі де сол бастапқы диалогтылықтан туындап жатса керек. Осы тұрғыдан қарағанда, маған Таласбек Әсемқұловтың шығармашылығы – терең танымға құрылған, мәдени, рухани, эстетикалық ләззат сыйлайтын сұхбат іспетті көрінеді де тұрады. Бірақ бұл – күнделікті өмірдегі қарабайыр әңгіме немесе журналистиканың жанрлық үлгісіндегі жай бір сұхбат емес, оқырман мен автор арасындағы, кейіпкер мен мәтін арасындағы өзіндік интерпретацияға бай, күрделі сұхбат. Дегенмен мұндағы «күрделілік» қаптаған термин мен мәтінде сөз болған авторлар арқылы өлшенбейді. Керісінше ситуацияға тыңнан қосылған «көлденең көк аттыға» да түсінікті, оқырманды «біліміне» қарап бөлмейтін ұғынықты мәтін. Тіпті оқырманнан өзіне бас изеп, қол соғуды да қажет еткісі келмейді.

Күрделі болатыны сол, Таласбек Әсемқұловтың жазған әрбір сөйлемі оқырманнан тек мәтінге деген адалдықты сұрайды, сол арқылы оқырман мен автор, оқырман мен мәтін, автор мен мәтін арасындағы үштағанның басын қосып, бір-бірімен тығыз байланысқан рухани сұхбатқа шақырады. Мәселен, ол мұндай көзқарасын «Күйші Шәміл» деп аталатын мақаласында анық байқатады. Мақалада:

«Қара бұқара, биік өнерді пайымдап дағдыланбаған сауатсыз тыңдаушы, мәдениетке, өнерге өз талғамын алып келді. Бүгінгі эстрада болсын, жасарып жаңа түрге енген дәстүрлі орындаушылық болсын – барлығы да осы көпшілік талғамына бағындырылған. Бүгінгі орындаушы, қайткенде тыңдаушыға жақсам деп, соны ғана армандап тұрады. Осының салдарынан бүгінгі орындаушылық, бұрынғы сахна мәдениетіне сыйымсыз, тіпті десеңіз анайы дағдыларды қалыптастырды. Мысалға, қобызшы немесе домбырашы сахнаға көп жағдайда тыңдаушыны таңғалдырамын, таңғалдырып баураймын деп шығады. Концерт – асылында, орындаушы мен тыңдаушының арасындағы рухани тілдесу болуы керек. Егерде ол шын мәніндегі концерт болса, әрине. Алайда қазақтың күй мерекелерінің дені ду қол шапалақ, айғай-шу, күй ырғағымен теңселіп билеп кету сияқты құбылыстарға ұласады»-деп жазады. Сөйлемдегі «концерт» сөзін жалпы өнер деп ойлаңызшы… Біздіңше, Таласбектің түсінігінде нағыз өнер көпке бағышталмаған. Нағыз өнер – ол үшін «рухани тілдесу» ғана. Ал одан кейінгі процестер сол «рухани тілдесудің» аясында ғана өрбиді. Иә, шынтуайтында, сұхбат адамдардың бір-бірімен пікір алысуымен шектелмейді, ол дегеніміз – адамдардың қатынасы. Таласбекше ойланар болсақ, тіпті қарсы тараптан бір ауыз сөз айтылмаса да, ешбір мәлімет алынбаса да, сұхбaттың болу һәм өмір сүру мүмкіндігі бар, өйткені сұхбат — ішкі, көрінер-көрінбес әрекеттің, кейде бейне бір мұғжиза сезімдердің бір-біріне бағытталуы. Қызығы сол, автор оқырманды тек «рухани тілдесуге» шақырады, ал оқырманның автормен сұхбатқа келісіп-келіспеуі автордың құзырында емес, дәлірек айтсақ, бұл жерде автордың ешқандай моральдық хұқы жоқ.

Критикалық рационализмнің негізін қалаушылардың бірі, британдық философ Карл Раймонд Поппер бір пікірінде: «Мәдениет жеке адам ретінде тұлғаландырылғанда, ал мәдениеттер қарым-қатынасы жеке тұлғалар қарым-қатынасы ретінде қарастырылғанда ғана мәдениет шынайы мәдeниет болып есептеледі»-дейді. Бұл жағдайда, Таласбек Әсемқұлов шығармашылығын мәдениеттер арасындағы сұхбат деуімізге толықтай негіз бар. Ал мәдениеттер сұхбатын тікелей «Мeн» және «Басқа» диалогы негізінде қарастыруымызға болады. Диалог үшін ең бастысы – басқаның өзіндік санасын модельдеу, құрай білу. Өйткені диалог үшін біртұтас көзқарас қажет. Ал біртұтас көзқарас дегеніміз – сырт aдамның көзқарасы. Осы жерде оқырманға түсінікті болуы үшін Таласбек Әсемқұлов шығармашылығын мәдениеттанушы, әдебиеттанушы, философ Михаил Бахтиннің теорияларымен түсіндіріп көрелік. М. Бахтин айтатын бұл жердегі сырт көзқарас дегеніміз – «тысқарылық» көзқарасы. Мәселен, мен өзімнен бөлек aдамды немесе кейіпкерді қарастырсам, біздің көзқарасымыз бір-біріне сай келмейді, демек «екі жанарда – екі әлем». Бірақ қалайша осы екі «әлемнің» сұхбаты пайда болуы мүмкін?

Бахтиндік терминологияға сүйенсек, қарым-қатынастың антропологиялық теориясында «Меннің» қалыптасуы үш кезеңнен тұрады. Ол – «Өзгеге қосылу»(слияние), «өзіңе қайта оралу»(возврат в себя) және «аяқтау»(завершение). Бұл жердегі «Өзгеге қосылу» – тамырыңды «Өзгенің» топырағына отырғызу, соның демімен тыныстауды білдіреді. Бірақ «Мен» үнемі өз орнына қайтып оралып тұруы қажет. Мұнсыз ешқашан «Өзгені» тануға мүмкіндік жоқ. «Өзге санаға қосылғаннан» кейінгі екінші маңызды кезең – «өзіңе қайта оралу». Себебі мәдениеттер тоғысында «өзге» сана «өзіңді» толық танымайынша, саған есігін ашпайды. Ал бөтен жанардан бірдеңе көру мүмкін бе өзі?! Сонда «Меннің» мағынасы аталған кезеңдерден өтіп барып, «Өзгеге қосылған» һәм «Өзіне қайта оралған» сананың жаңа формасы ретінде қалыптасады. Ал Таласбектің «Мені» ше? Аталған өлшеммен қарар болсақ, ол – әрине, бастапқы «Мені» «өзіне қайта оралған», тамырын «Өзгенің» топырағына емес, төл мәдениетінің топырағына отырғызған «Мен». Мәселен, мұны оның дәстүр мен жаңашылдыққа қатысты жазған мәтіндерінен анық байқауға болады. Себебі ол: «Қажеттіліктен туған, сөйтіп, лайық түрде орныға бастаған нәрсе дәстүрдің еншісіне айналады, ұмытылмайды» деп жазады. Немесе «дәстүр – тірі құбылыс, ол үнемі жетілу, өркендеу үстінде болуы керек» дейді. Әсіресе «Темірге қағылған шеге» деп аталатын мақаласында өзі жеткізбек болған нарративті былайша баяндайды…

«Классиканы жаңаша «оқу» – өз өнеріне сенген, талғамы биік адамның ғана маңдайына жазылған ерекше бақ. Жәнібек «әнді құбылтып айтыңдар, бірақ арқауын бұзбаңдар» дегенді жиі айтатын». Иә, бұл жердегі өнердің «арқауын бұзбау»  – Таласбек Әсемқұловтың жалпы өнерде ұстанған бағыты немесе Бахтин теориясымен айтсақ, «өзіне қайта оралған» «Мен». Жоғарыдағы бір сөзімізде, Бахтиннің көзқарасын қорытып, «Өзге сана өзіңді толық танымайынша, есігін ашпайды» деп едік. Міне, Таласбек Әсемқұловтың «Батыс пен Шығыстың арасы», «Адам құқықтары декларациясы», «Сион пайғамбарларының протоколдары», «Аштық және соғыс», «Шукшиннің қырқыншы синонимі» секілді дүниелерді еркін көсіліп, бөгде мәдениетті «өзіндей» түсініп, өткен тарихтағы жадты жан-тәнімен сезініп, қазақы оқырманға ұғынықты қылып жазуының мәні де сол – өнердің арқауын бұзбай, төл топырағынан нәр алып барып, әлемдік мәдениетті тануында. Ал төл топырағындағы небір зар мен наланы, жалғыздық пен құсаны, қала берді қуанышы мен қайғысын да ол күй өнері арқылы таныды десек, артық айтқанымыз емес.

Мәтін туралы көзқарасты Бахтиннің көзқарасымен талдағаннан кейін, әңгімемізді Бахтинмен жалғастырайық… Кейде адамның біртұтaстығын сол біртұтас күйінде қабылдау үшін, түсіну үшін онымен біте қайнасып, бірігу қажет. Ал ондай бірігуге қол жеткізу дегеніміз – «басқаның санасына ену». Сонда менің өзім үшін дейтін «менім» бәз біреуге арналған «менге» айналады. Бұл – біз жоғарыдағы сөз қылған алғашқы бастау. Осы тұста сәл ғана шегініс жасап, М.Бахтиннің рухани бастауында жатқан А.Введенскийдің көзқарастарына тоқталғанды жөн көріп отырмыз. А.Введенский «Мен» және «басқаның рухани өмірі» деп, диалогтың екі полюсін атайды. Осы жерде екеуінің арасында «шынайы тaнымдық процес болуы мүмкін бе?» деген таза гносеологиялық сұрақ туындайды. А.Введенский әрі философ, әрі психолог болғандықтан, бұл сұрақты психологиялық аспектіде қарастырмақ болады да, кейіннен бәрібір этикалық-философиялық аспектіге келіп тіреледі. Канттық дәстүрді ұстанған А.Введенский, шындыққа сәйкeс білім шеңберін тәжірибемен шектейтін болғандықтан, адекватты түрде «басқаның жан дүниесін тану мүмкін емес» деген шешімге келеді. Тіпті әрбір адам өзінің жан күйінен басқаның бәрін жоққа шығаруына болады, өйткені біз сырттай тек қана денелік өзгерістерді ғана байқай аламыз.  Басқамен қатынаста «мен басқаның жан күйін емес, басқаның жағдайында жасалған өзімнің көңіл-күйімді ғана сезінемін» деп, осы жерде А.Введенский дәстүрлі көзқарас танытады. Ал дәл сол тұстан М.Бахтин философияға өзіңдік жаңашылдық aлып келді.

М.Бахтиндік таным объeктісі – шындықты екі қатарда қарастыруға болады дейді: ол – табиғаттың тaным субъектісінен тысқары жатқан объективті процестерінің қатары, сосын адам туралы немесе таным субъектісі туралы қатар. Олaрдың біріншісі «әлем туралы ой» болса, екіншісі – «әлемдегі ой». Біріншісін тануда түсіндіру қажет, ал соңғысында түсіну қажет. Сондықтан да М. Бахтин: «Түсіндіругe бір сана, бір субъектің қатынасы, ал түсіну үшін, ең кемінде, екі сана қaжет. Объектіге деген диалогтық қатынас болуы мүмкін емес, сондықтан түсіндіруде диалогқа орын жоқ. Ал ұғыну, түсіну қандай да бір мөлшерде диaлогты қажет етеді»,-дейді. Мәселен, Таласбек Әсемқұлов Абай поэзиясы туралы «бостандықтан туған» дейтін баға береді. Мұны әдеттегі оқырман патриархалды қоғамда пайда болған жаңа қағида ретінде «Абай әйел бостандығын алғаш сөз еткен ақындардың бірі» деп баға берер еді. Бірақ Таласбек Әсемқұлов: «Абай әйел бостандығы, еркек бостандығы деп жеке-жеке атамаған. Ол бір ғана бостандықты – адам бостандығын жырлаған» дейді. Бұндай салыстыру не үшін қажет дерсіз… Айтпағымыз мынау, Бахтиннің «түсіндіруге бір сана, түсінуге кемінде екі сана, яғни диалог керек» дейтіні рас. Таласбек Әсемқұлов Абай поэзиясын түсіндіруге тырыспайды, керісінше ылғи диалогқа түсіп барып, шешім шығарады. Оның «Абайдың ұлы жұмбағы» мақаласында:

«Дүниеде, сірә, сендей маған жар жоқ,

Саған жар менен артық табылса да» дейтін жолы бар «Жарқ етпес қара көңілім не қылса да…» өлеңін Абайдың сүйікті баласы Әбдірахманға арналғанына сенімді болуы да содан. Мәселе – Абай мәтінімен сұхбат құруында. Сондықтан да ол: «Баласының алдында өлмеу, баласының өлгенін көріп кету – жалғыз Абайдың емес, жалпы адамзат баласының ең ұлы трагедиясы» деген философиялық шешімге келмей ме?!.

Гуманитарлық ілімдердің нeгізгі тәсілі түсінудің, ұғынудың диалогтылығы қазіргі герменевтикадa (талдау, түсіну теориясында) өзінің жалғасын тауып отыр. Берілген мәтінді түсінудің, ұғынудың қажеттігі интерпрeтаторға я талдаушыға, «осы мәтін сұрақ қоя алады» дегенді білдіреді. Сондықтaн ұғыну – интерпретаторға қойылған сұрақпен тікелей тығыз байланыстa жүріп отырады. Мәтінді түсіну – қойылған сұрақты түсіну. Тағы да осы «Абайдың ұлы жұмбағы» деп аталатын мақалаға оралайықшы. Мұнда талдаушы, яғни Таласбек мәтіннің өзіне қойған сұрағын жақсы біледі және оған жауап бере отырып, Абай мұрасын түсінудегі ең үлкен қателікті атайды. Ол не дейсіз ғой? Бұған қатысты Таласбек Әсемқұлов:

«Махаббаттың түптеп келгенде мейірім екенін ұмыттық, махаббатты еркек пен әйелдің арасындағы күю мен сүю деп қана түсіндік. Осы анайы түсінік Абайдың мұрасы жайындағы пайымымыздан да үнемі бой көрсетіп отырады»-дейді. Мәтін талдағанда Таласбек интерпретатор ретінде – сұранушы да, келісуші де,  қарсыласушы да.  Ол  мәтінмен құдды адаммен кездескендей кездесіп, сұхбаттасады. Әр түрлі мәдениет өкілдері: ақындар, жазушылар, әншілер, күйшілер, қобызшыларға жазған мақалаларын оқып көрсеңіз де, мәтіннен автор «айтамын» дегеннен де көп мағынаны тауып алaды.

Гуманитарлық танымның объекті – мәтін. Мұндaғы «мәтін» деп отырғанымыз – өзіңді жеткізудің, көрсетудің бір түрі, өзіңді «ойлай білетін субстанция» ретінде табу жолы. Тіпті Құдайдың өзі де aлғашқыда өзін сөз арқылы табады. Мәтінді түсіну үшін – дәлмe-дәл, сөзбе-сөз оқу шегінен шығу керек: мәтін авторының көзқарасына жәнe оның дүниетанымына, автордан тыс адамдардың «дауысына», яғни қоршағaн әлеуметтік орта көзқарасына қанық болуы керек әрі осы мәтін соған жолданған дейтіндей мүмкін адресатты да көз алдыңызға елестете білу қажет. Мәтіннің диалогтық жүйесіне потенциалды түрде енген ұғыну, түсіну, талқылау – осы мәтіннің мағынасын өзгерістерге ұшыратады. Мәтінді түсіну үшін, оның басқа мәтіндермен және мәдени контекстімeн қатынасын білу қажет. Бұл жерде ең кем дегенде үш мәдени контeкст белсенді түрде қатынасқа түседі: суреттелген оқиға контексті, мәтін aвторының контексті және зерттеушінің өзінің контексті. Адамның өзін-өзі табу, өзін-өзі басқағa жеткізу құралы ретінде іс-әрекетті де, қылықты да айтуға болады. Іс-әрекeт те, қылық та өзіндік мәтін деп түсіндіріледі. Бахтинше айтсақ, адамның іс-әрекеті потeнциалды мәтін және ол өз уақытының диалогтық контексті арқылы ғанa түсіндіріледі. Яғни бұл жердегі Т. Әсемқұловтың жаңағы(«Абайдың ұлы жұмбағы» мақаласын айтып отырмыз) «жар» деген сөзді тек «әйел» деп түсінбеуіміз керек екенін нақты айтуы – оның диалогтық контексті түсіне алуында. Демек мәселенің кілті: сол кездегі Абай қайғысының потенциалды мәтінге айналғанын Таласбек Әсемқұлов шынымен тап басып отыр.

Мәтін(әңгіме, сөз, хат, оқиға) әрқашан біреуге һәм біреулерге бағышталған әрі сол бағышталуымен ғанa құнды, бағалы. Мәтін авторының ішкі дүниесімен қатар, өзіндік көзқарaсы, дүниетаным шеңбері бар. Әлемде тап бірдей ойлайтын, бірдей түсініп, бірдeй ұғынатын екі адамды кездестіру мүмкін бе? Жоқ. Ендеше Бахтиннің түсінігінде, Әлем дегеніміз – әрқашaн түрлі дауыстар, түрлі түсініктер, түрлі сана-сезімдер полифониясы. Ал Таласбек Әсемқұловта ше? Иә, Таласбек те өз мәтіндерін Бахтиндік концепциядағы полифониялық диалогизмге құрады. Мәселен, бұл құбылыс оның «Талтүс» романында да кездеседі. Егер есіңізде болса, романда Әжігерейдің өгей шешесі Күлбағиланы ұнатпай, одан қорлық көргеніне налып отыратын деталь бар. Одан кейінгі ситуацияда ол шын анасы Қалима екенін біледі. Бірақ өгей шешесі Күлбағиланың бұған неліктен суық қарым-қатынаста болғанын оның көрген ауыр «тағдырымен» байланыстырып, бір сәт оған да жүрегі ауырады емес пе? Яғни романдағы басты кейіпкер Әжігерейдің бір ғана позициядағы кейіпкер емес екені – өз санасында айқасқан түрлі дауыстар полифониясы екені бізге осыдан-ақ белгілі.

Неміс философы Гадамер ұғыну мәселесінe келгенде, мәтін немесе сұрақ горизонтының басымдылығына көңіл аударуды талап етеді. Мәтінді түсіну, сұрақты түсіну дегеніміз – зерттеуші мен зерттелушінің горизонтының біріне-бірінің қосылуын, бірігуін білдіреді. Ал Бахтин үшін бірігу – міндетті құбылыс емес. Ең бастысы – тәуeлсіз екі көзқарас шеңберінің кездесуі, диалогы болса, болғаны. Зерттeуші өзінің ізденіс объектісінің қарайтын айнасы, айнадағы бейнесі болып қалмай, мәтіннің жаңa мәнін туғызатын белсенді қатысушысы, шығармашыл бастамасы болуы керeк. Осы ойдың тоқетері, Бахтин «Достоевский поэтикасының мәселелері» кітабында: «Жекеленген жалғыз сөйлем, сөз, ой болуы мүмкін емес. Оның алдындa да, соңында да көптеген сөйлем, сөз, ой қоршауы тұр. Бірдe-бір сөйлем не соңғы, не алғашқы бола алмайды. Ол – әрқашан белгілі бір тізбeктің байланысатын бір бөлігі ретінде ғана қарастырылуы мүмкін»,-дейді. Бұл туралы Таласбек Әсемқұлов: «Өнерде ештеңе де жоқтан пайда болмайды. Әрбір жаңа құбылысы өзінің озық сипаттарымен де, әлсіз жақтарымен де өткен өнер үлгісімен тығыз байланыста. Ол байланыс сабақтастық сипатында ма, әлде қарсылық сипатында – ол сол сәттегі мәдени ситуацияға тәуелді, заман билігіндегі нәрсе»-дейді. Ұғыну, түсінудің сұхбатқа бейімділігі оған аяқталмағaн, шектелмеген қасиет береді. Айтылған сөз естуді, ұғынуды қажет қылaды. Ол да – бір сұрақтың әлемдегі бір жауабы. Осылайша, мәңгілік шексіз ұмтылыс…

Мәтіннің өз болмысы белгілі бір мәдениетке катысты, сол мәдениеттегі қалыптасқан ортақ тілдік, стильдік кеңістіктен шығaды. Ал мәтіннің мазмұны мәтіннің өз ішкі шекарасына сыймайды, оның мaзмұны түгелдей дерлік түп-тамырымен мәдениеттер контекстінде орнaласқан. Автор мен интерпретатордың дискурсы, контексті бір болсa, онда мәтінді түсіну еш қиындықсыз еркін өтеді. Aл бөлек болған жағдайда интерпретатордың арнаулы білімін қажет етеді. Осы тұста біз М.Бахтиннің «үлкен уақыт» деп аталатын терминіне жүгінеміз. Ол терминнің гумaнитарлық ғылымдар саласында үлкен ықпал еткенін де айта кеткен жөн. Ал «үлкен уақыт» дегеніміз не? «Үлкен уақыт» – алғашқы мән-мағынаның дән іспеттес өсіп-өніп, өзінің бастапқы шегінен (әуелдегі дән қалпынан) шығуының, мән-мaғынаның негізін өзгертпей барып, өзгеріске ұшырауының куәсі. «Үлкeн уақытта» мән-мағына өзінің бастауынан ағып шығып, бірақ өз aрнасын жоғалтпаған өзен тәрізді алға жылжи береді. Таласбек Әсемқұлов та мұны өнердің, шығарманың негізгі принциптері тұрғысынан сезсе керек:

«Иммитация — пародияға ұқсас нәрсе. Ол біреудің бетпердесін өзіңнің әлпетіңе өлшеумен, өлі тілде сөйлеумен бірдей. Өткендегі ұлы шеберлерді айнытпай қайталаған күннің өзінде, сіз — бар болғаны шәкірт қанасыз. Өнер, шын өнер жаңалықпен ғана жолдас. Ұлт өнері осылай жетіледі, осылай байиды. XIX ғасырдың музыканттары Қорқыт сарынын қайталаумен шектелсе, Тәттімбет пен Құрманғазы, Біржан мен Ақан тумаса, қалай болар еді? Әлеумет озғанымен, қазақ өнері орта ғасырда отырар еді. Бүгінгі дәрежеге жетіп отырған дәстүрлі өнер — өткен заманда күн кешкен жаңашыл өнерпаздардан қалған мұра»-дейді ғой. Яғни бұл көзқараспен пайымдасақ, қазақ өнері, қазақ музыкасы Үлкен уақыттың талаптарына жауап беруі қажет. Өнер түрленеді, бірнеше сатыдан өтеді, бірақ мағына негізін жоғалтпай барып қана, өзгеріске ұшырайды. Таласбекше ойлансақ, жаңашылдық дегеніміз – сол. Бұл – тек өнерге қатысты тұжырым емес, мәтінге де қатысты талап. Демек Таласбек Әсемқұлов жазған мәтіндер осы тұрғыдан қарағанда, «үлкен уақыттың» заңдылықтарына толықтай бағынған дей аламыз ба? Иә, әрине. Әйтпесе ол: «Қырық құлаш зынданның түбінде отырып та еркін, егемен болуға болады. Бәрі де адамның ішкі бостандығына байланысты. Біздің көркем сынымыз біздің осы ішкі бостандығымыздан, рухани егемендігімізден бөлек тұрған нәрсе емес» деп жазбас еді. Себебі мәтін шын мәнінде «үлкен уақыттың» талаптарына жауап бергенде ғана, сана азат, рухани тәуелсіз болғанда ғана, автор осындай мәңгілік тақырыптарды қаузайды. Ал құлдыққа бой ұрған санадан мұндай мәтін күтуіміз әбестік болар еді. Өйткені мәтін – автордың ойдан құраған ермегі емес, санасының  саңылауы мен жанының терең түкпірінде сақтаулы құпиялардың парақтағы көшірмесі. Сондықтан шығар, Таласбек Әсемқұловтың мәтіндерінен өзі жазатын «Набоковтың поэтикалық теологиясы бойынша жаман жазу – Тәңірінің алдында кешірілмес күнә» қағидасын ұстанған биік рухани өлшемді көруге болады.

Сонымен айтпағымыз мынау: жоғарыдағы мысалда келтірілген Таласбек Әсемқұлов мәтіндерінің бәрі – белгілі бір әдебиеттанудағы мәтіндерге ғанa қатысты емес, жалпы мәдениетке тиесілі. Себебі метадеңгейде мәдениеттің өзі де үлкен метaмәтін ретінде қарастырылады. Қорыта айтқанда, Таласбек Әсемқұлов жазуындағы мәтін – мәдени өлшемдерге бағынған,  «Мені» өзіне қайта оралған, сюжеті полифониялық диалогизмге құрылған Үлкен уақыттың мәтіні.

Алтынбек Мерсадық

#Talasbek2023 Үздік Таласбектану мақала: Алтынбек Мерсадық «Үлкен уақыттың» мәтіні.

Сообщение Таласбек сыйлығы 2023. Үздік мақала: Алтынбек Мерсадық. «Үлкен уақыттың» мәтіні появились сначала на otuken.kz.

]]>
Таласбек сыйлығы 2023. Үздік әдеби шығарма: Әлихан Жақсылық. Крестен түсіру https://otuken.kz/%d3%99lihan-zha%d2%9bsyly%d2%9b-kresten-t%d2%afsiru/ Wed, 27 Sep 2023 20:24:59 +0000 https://otuken.kz/?p=1597 Қараңғы жерде де сенің бас ауыртатын мәселелерің таусылмайды

Сообщение Таласбек сыйлығы 2023. Үздік әдеби шығарма: Әлихан Жақсылық. Крестен түсіру появились сначала на otuken.kz.

]]>
Қараңғы жерде де

сенің бас ауыртатын

мәселелерің таусылмайды.

 

Жарыққа ұмтылған, жазықсыз

саяси тұтқындардың рухына

 

Шағын бөлме. Бір қапталда екі есікті шкаф, қарсыда шағын үстел мен орындық. Ортадағы керуерттің бас жағында тартпалы сөре. Винсенттің ес білгелі көргені осы заттар, ұстағаны да сол. Жеті жасқа толған күні даладан әлдекімдер келіп терезеге қалың қағазды желімдеп жапсырды. Бергі жағына перде ілді. Содан бері он үш жыл өтті, бөлме су қараңғы. Күндіз бе, түн бе, айыру мүмкін емес. Винсент қай заттың қайда орналасқанын анық біледі. Үстелді сипалай жүріп тауып алады да, орындыққа отырып шаруасын күйттейді. Шаруа дегенде тастай қараңғы жерде не жұмыс, ойланады. Ол бұл қараңғылықты тағдыр жазуы деп топшылады.

Терезе қанша бекітулі, қымтаулы десе де, сыртта ойнаған балалардың шуы құлағына талып жетеді. Айқайлаған, шыңғыра қашқан балалардың дауысы Винсенттің қиялына қиял қосып, өзі де далада жүргендей мәз болады.

  • Винсент? Есік қағып тұр, — деді анасы.
  • Аптаның қай күні еді? – деді Винсент төсектен басын көтеріп.
  • Төртінші күн, — дей барып анасы есік ашты. Гүр-гүр еткен дауыс шығады. Сәлден соң есік жақ қайта тына қалды. Әңгіме қайта жалғасты.
  • Винсент, саған келіпті.
  • Кіре берсін.

Қапсырып қойған бөлме есігі айқара ашылды. Ас бөлме жақтың жарығы қараңғы бөлмеге жетіп, Винсент кіріп келе жатқан еркектің сұлбасын байқады. Ақ көйлек, қара шалбар киген мұртты еркек орындыққа отырып алды.

  • Жағдайың қалай?
  • Жаман емес!
  • Терезе пердесі мен жапсырылған қағаз орнында тұр ма? – деді еркек.
  • Білмеймін, терезеге жолған емеспін. Ал сырттағы балалардың шулаған дауысы анық естіледі, — деді Винсент шынын айтып.
  • Оларға мән берме, олар да көп ұзамай қараңғы бөлмеге қамалады. Олардың тағдыры солай. Ойнай берсін. Не айтпақ едім, иә, бүгін сенің туған күнің ғой.
  • Жиырмаға толдым.
  • Тамаша! Винсент, мен салық комитетінен келдім. Сенімен салық туралы сөйлесуге, — деді мұртты.
  • Мен ешқандай кәсіппен айналыспаймын мырза, — деп Винсент көрпесін аяқ жаққа лақтырып жіберді.
  • Мейлі, мен анаңа төлем қағазын қалдырамын. Төлемді мүлде кешіктіруге болмайды, — деп еркек бір бет қағазға бірнеше рет қол қойды да, екіге бөліп тастады. – Сау бол!

Ертеңіне дәл осы уақытта Винсенттің бөлмесіне жасы алпысқа таяған әйел кірді. Винсенттен терезе пердесі және жапсырылған қалың қағаз туралы сұрады.

  • Терезеде жұмысым жоқ, бірақ сырттағы балалардың шуы естіледі. Олар қатты айқайлайды, шыңғырады, кейде өкіріп жылайды, — деді Винсент.
  • Оларды жақында қамайды. Қараңғы бөлмеде отырады, сен алаңдаушы болма! Одан да өз шаруамыз жайында сөйлесейік, — деді әйел.
  • Жарайды, жалғастыра беріңіз.
  • Мен банктен келдім. Винсент, сен жиырмаға толыпсың. Сенің атыңа несие рәсімдеуіміз керек, — деп әйел құжаттар шығара бастады.
  • Маған несие не үшін керек? Керегі жоқ, — деп кесіп айтты.
  • Бұл міндет! Заңның аты заң! Келіссең де, келіспесең де несие аласың! Қанша аласың?
  • Жиырма еуро.
  • Болмайды, біздің банк ең кемі екі жүз еуродан қарастырады.
  • Иә, екі жүз еуро, ең аза соманы беріңіз — деді Винсент. Бірнеше минутта Винсенттің қолына екі жүз еуро тиді. Ол ақшаны екі есікті шкаф салып қойды.

Қай мезгіл екені, қай күн екені белгісіз. Қараңғы. Винсент дөңбекшіп ұйықтай алмады. Көшеде қиқулаған сирена даусы мен зулаған көліктің шуынан мазасы қашты. Жедел жәрдем, өрт сөндірушілер, полиция бәрі бір мезетте қиқулағандай қала шулап кетті. Винсент ұзақ ойланды. Терезе пердесін түріп, қалың қағазды жыртып көрсе не болады деп өз-өзінен сұрады. Бірақ бойы мұздап, өз ойынан өзі үрейленіп кетті. Пердені түрсең полицейлер үйге жетіп келеді деп анасы күн сайын ескертеді. Иә, полицей келсе, басқа қараңғы бөлмеге қамайды. Үлкендер ылғи солай айтады. Бір мезетте Винсент өзіне тағы бір сұрақ қойды. Бұл бөлме мен полицияның бөлмесінің не айырмашылығы бар? Екеуі де қараңғы емес пе деді. Күбірлей жүріп терезе пердесін қалай түргенін түсінбеді. Әйнекке желімделген қалың қағазды тартқылады. Шетінен ұстап тартып еді, бір ұшы жыртылып кетті. Көзі ойнақшып саңылаудан сыртқа қарап еді, тас түнек. Ол терезе пердесін түсірді де, керуертке жата қалды. Кеудесіндегі жұмыр ет атқақтап ауызына тығылардай болды. Қорқынышын жеңе алмай көрпе астына тығыла бүрсіп жатып алды.

Екі жүз еуроны қайда жұмсаймын деп басын ауыртты. Есіне сап етіп салық түсті. Анасына екі жүз еуроны ұстатты да, салықты төлеп тастаңыз деп өтінді. Анасы үйден шығып кеткенде Винсент терезе пердесін қайта түрді. Түнде жыртқан саңылаудан күн сәулесі түсіп, қараңғылықты тілгілейді. Сәуле Винсеттің көзін ағызып жіберердей болды. Жігіт қолымен күн сәулесін көлегейлей шалқадан түсті.

Сол күннен бастап терезеге жолауды қойды. Саңылаудан кірген сәулені біреу көріп қоя ма деген үрей оны ұйқыдан айырды. Өткір сәуле бір күні пердені тесіп, бөлмені күйдіріп жібереді деп мазасы қашты. Күні бойы көрпені қымтап бүркеніп алады да, түні бойы банктен алған екі жүз еуроны қалай қайтарамын деп бас ауыртады. Винсент уайымнан торығып, әбден жүдеп, көзі шүңірейіп кетті.

Сәуле пердені күйдірмеді, ештеңе өртенбеді, бәрі сол күйі. Винсенттің басына бір ой келді. Бөлмеге анасын шақырып алды.

  • Мен екі жүз еуроны қалай қайтару керегін білдім, — деді қуана.
  • Ал?
  • Шкафты, керуертті және үстел мен орындықты сатайық. Сатып бересіз бе?
  • Иә, иә, сатып бере аламын. Күн түспеген бұл жиһаздар жап-жаңа күйінде тұрған шығар. Сен қайда жатасың, қайда отырасың? – деді анасы.
  • Жерге жатамын, жерде отырамын.
  • Жақсы.

Бірер сағатта анасы жарнама таратты да, көршілерге Винсенттің бөлмесіндегі бар затты сатып жіберді. Бөлмеде тек қана үш тартпалы шағын сөре қалды. Түскен ақшаны Винсент анасына беріп банкке төле деді. Өзі көрпесін қымтай еденге жатты.

Жексенбі күні түс ауа үйге дін қызметкері келді. Тобығына дейін жететін көйлек киген қызметкер Винсетті іздеп келіпті.

  • Қайырлы күн, Винсент!
  • Қайырлы күн!
  • Бұл саған сыйлық, — деп дін қызметкері төрт бұрышты суретті жігіттің қолына ұстатты.
  • Алғыс айтамын! Бұл не? – деп Винсент суретке үңілді. Әуелде анық көрінбеді. Көзін уақалай, жақындай түсіп еді, басына тікеннен тәж киген Исаның портретін көрді. Тікен тәжден сорғалаған қан иығын жуады. Көзін аларта көкке қараған Иса жарылқау тілейді.
  • Тағы да алғыс айтамын, — деді Винсент суретке қарап болған соң.
  • Винсент, бұл құтқарушы. Сені құтқарады. Осы қараңғы жерде онымен сырлас бол, дос бол, — деді дін қызметкері.
  • Жақсы, жолыңыз болсын, мен суретті қабырғадағы жалғыз шегеге іліп қоямын.

Винсент айтқандай жасады. Исаның портретін қабырғаға іліп, қарап жатты. Қараңғыда портрет мүлде көрінбейді, десе де Винсент одан көз алмайды. Бірнеше күн өткен соң ол портретті анық көргісі келді. Ол үшін жарық керегін түсінді. Ол пердені түріп, саңылауды кеңейтіп, жабысқан қағаздың бәрін жыртып тастады. Бөлме іші әп-сәтте жап-жарық болды. Винсент көзін қолымен қалқалай ұзақ уақыт еденде жатып қалды.  Ол есін жиғанда үш тартпалы сөренің шаңын, бұрыш-бұрыштағы өрмекші торын, иығын қан жуған Исаның бейнесін анық көрді. Басы айнала тәлтіректей тұрды да, сыртқа көз салды. Доп қуалаған балалар, гүрілдей өтіп бара жатқан көлік. Азап та, қайғы да, өлім де жоқ.

Ол балалармен ойнағысы келді. Асықты. Жылдам қимылдай үш тартпалы сөрені көтерді де, терезеге соқты. Әйнек шатынап, шатырлап қирады. Сөре жарып шықты. Винсент қабырғадағы Исаны алды да, терезеден қарғып кетті.

Алақ-жұлақ жан-жаққа қарап аулаға шықты. Ойын алаңындағы балаларға жақындап еді, олар Винсентке бажырая қарады. Әріңкіректе қыздар шегіншектей қашып жоғалды. Винсент балаларға қол көтеріп амандасқандай ишара білдіріп еді, олар бақырып безе жөнелді. Портретті қолтықтап жолға шыққан бетте, бірнеше көлік оны қағып кете жаздап, жолдан шығып әрең бұрылды. Айналада көрінген адамдар да Винсентке маңайламай теріс айналды. Жарыққа басы айналып, мең-зең күйге түсті. Киім сататын дүкеннің жанынан өтіп бара жатып үлкен айнадан өзінің бейнесін көрді. Әуелі қолтығына қыстырған портретті қозғады. Сол сәтте айнадағы бейне өзі екенін түсінді. Шашы жалбырай, сақал-мұрты өсіп кетіпті. Портретке бір қарап, айнаға бір қарап, Исадан аумайтынын көріп таң қалды. Винсент тыр жалаңаш еді. Қарсы келе жатқан жұрт оны көре сала кілт бұрылып кете барды. Көпшілік бір орынға жинала қалып, оған қол шошайта күліп жатты. Айналаның пысылдаған әңгімесі құлағына жетті.

  • Ол тыр жалаңаш!
  • Құдайым-ау, мына масқараны қараңдар!

Винсент көше қиылысына келгенде қиқулаған полиция көлігі келіп жетті. Қолын қайыра ұстап алды. Бір полицей портретін алса, біреуі Винсентті көлікке бір бүктеп тықты.

Бұл жолы ол өзі ойлағандай торлы терезесі бар бөлмеге қамалды. Тор арасынан жарық түсіп, қараңғылықты қуалайды. Алагеуім жарық оның өрекпіген жүрегін басып, өз-өзіне келді. Қабырғаның кертішіне Исаның портретін іліп қойды.

Ұзын дәліз бойымен полицей айқайлай жүріп өтті.

  • Жарыққа қарамаңдар! Қарауға болмайды, — деді ащы дауыс.

Әлихан Жақсылық

#Talasbek2023

Сообщение Таласбек сыйлығы 2023. Үздік әдеби шығарма: Әлихан Жақсылық. Крестен түсіру появились сначала на otuken.kz.

]]>
IV Таласбек сыйлығы: 2023 https://otuken.kz/talasbek2023/ Wed, 27 Sep 2023 18:43:49 +0000 https://otuken.kz/?p=1580 Таласбек сыйлығы мәресіне де жетті. #Talasbek2023

Сообщение IV Таласбек сыйлығы: 2023 появились сначала на otuken.kz.

]]>
Нет описания фото.

Әдеби сыйлық екі аталым бойынша өткен болатын

I аталым «Ең үздік зерттеу мақала»

1)    Т. Әсемқұлов рухани мұрасын зерттеу өзегі етіп алу;

2)    Интеллектуалдық деңгейі жоғары болу;

II аталым «Ең үздік әдеби шығарма»

1)    Бейнелеу тілінің сонылығы, стиль мен шеберлік;

2)    Ұлттық болмыс пен мифологиялық қатпарының болуы;

3)    Адам құқығы мен шынайы құндылықтар;

Осы уақыт аралығында әдеби сыйлыққа бәйгеге түскен 43 үміткер тіркелген.

Олардың қатарында:

«Ең үздік әдеби шығарма» аталымына 32 үміткер қатысты

«Ең үздік зерттеу мақала» аталымына 11 үміткер қатысты

Сонымен, бірегей әдеби сыйлыққа үміткерлер тізімі:

«Ең үздік әдеби шығарма» аталымы бойынша:

Әлихан Жақсылық

Абай Аймағамбетов

Ғалымбек Елубай

Жантас Еркінұлы

 «Ең үздік зерттеу мақала» аталымы бойынша:

Алтынбек Мерсадық

Айгүл Өтеміс

Анар Абдулллина

Таласбек сыйлығы мәресіне де жетті. #Talasbek2023

Үздік әдеби шығарма: Әлихан Жақсылық «Крестен түсіру»
Үздік Таласбектану мақала: Алтынбек Мерсадық «Үлкен уақыттың» мәтіні.

 

Күйшілер байқауы. Осы жылы екі-ақ домбырашы қатысқандықтан,  жүлде берілмейтін болды. Тек 2 ынталандыру сыйлығы берілді. Сонымен келесі, 2024 жылғы күйшілер байқауының қоры екі есе өсті, бас жүлде кемінде 600 мың теңге болады. Жалпы 3 жүлде болады. Дайындалыңыздар. Үміткер Т. Әсемқұлов репертуарынан үш күй шертуі керек .  «ТАЛТҮС / TALTUS / Таласбек Әсемқұлов» телеграм каналында https://t.me/taltus_asemkulov күй ноталары мен аудиожазбалары жарияланады.  https://www.instagram.com/rustem_nurkenov инстаграм аккаунтында байқауға қатысты да мәлімет беріліп тұрады. 

Жаңалықтарды дереу ФБ Таласбек Әсемқұлов тобынан біле аласыздар https://www.facebook.com/groups/394506140697607

Және Инстаграмда talasbekasemkulov

Әдеби байқаудың демеушісі ақын Ербол Алшынбай, күй байқаудың демеушісі Зира Наурызбай

Сообщение IV Таласбек сыйлығы: 2023 появились сначала на otuken.kz.

]]>
Родословные «шежіре» как форма коллективной памяти. https://otuken.kz/rodoslovnye-shezhire-kak-forma-kollektivnoj-pamyati/ Sat, 22 Jul 2023 12:56:32 +0000 http://otuken.kz/?p=1162 Знание своей родословной – это то, что Пьер Бурдье[5] назвал бы культурным капиталом. Оно имеет ценность само по себе, и в то же время позволяет [...]

Сообщение Родословные «шежіре» как форма коллективной памяти. появились сначала на otuken.kz.

]]>
Знание своей родословной – это то, что Пьер Бурдье[5] назвал бы культурным капиталом. Оно имеет ценность само по себе, и в то же время позволяет реализовать базовый социальный капитал – те социальные связи, которыми человек наделен в родовом обществе. Это родственные связи не только по линии отца (патрилинейные), но и по линии матери (матрилинейные), жены, отношения свойства, дружеские связи предков.

ЗИРА НАУРЗБАЕВА

Глава «Родословные «шежіре» как форма коллективной памяти» написана для учебного пособия «Процессы коммеморации в современной культуре Казахстана» в рамках проекта ГФ МОН РК № AP05132813 «Места памяти» в современной культуре Казахстана: процессы коммеморации в публичных пространствах».

Ключевые слова: шежіре, родословия, генеалогия, шежіреші, род, племя, традиционное общество, казахи.

Родословные «шежіре» в традиционном обществе и в наше время

Image result for қазақ шежіресі

Родословие или генеалогия – это систематическое собрание сведений о происхождении, преемственных поколениях, степени родства тех или иных людей, семей, родов.

Считается, что казахское слово «шежіре» − «родословие» этимологически восходит к арабскому «шаджарат» − «дерево, ветвь», т.к. родословие обычно представляется в виде дерева, где корни – предки-основатели рода, ствол и ветви – предыдущие поколения, листья – современные потомки. Но российский исследователь Н.А.Аристов считал, что слово «шежіре» имеет тюрко-монгольские корни и означает «память, иметь в памяти, запомнить, знать наизусть»[1].

Основополагающее значение родословных для казахов связано с устройством традиционного казахского общества. Род был основной единицей социально-политической, экономической и культурной жизни. Место в родословной идентифицировало человека, его принадлежность к определенному родовому коллективу, положение в цепочке преемственности поколений (диахрония) и в социуме (синхрония).

Ч.Ч.Валиханов писал о шежире: «…нет ни одного достопамятного события, ни одного замечательного человека со времени самобытной жизни этого народа, воспоминания о котором не осталось бы в народной памяти»[2].  Казахское шежире в полном виде включает не только перечень поколений предков, но и  знание особенностей характера, их жизнеописания, участие их в жизни народа.  Таким образом, в родословные была вплетена коллективная память об основных событиях истории, поэтому шежире часто называют устной степной историографией[3]. Восходит это к средневековой практике, когда история тюрков Центральной Азии, в основном, получала оформление в виде родословных, чаще всего генеалогий правящих династий. Примером тому является анонимный труд XV века «Родословие тюрков»[4] и другие.

Шежире можно рассматривать как одну из базовых практик народной памяти. Она подверглась трансформации в советский период, а сейчас находится в процессе реконцептуализации.

Критерии, которые будут использованы  для типологизации практик памяти –глубина и широта культурной памяти, язык самоописания или культурный капитал. Предложенный подход позволит проанализировать то, как сохраняется, трансформируется, адаптируется практика составления шежире в современной казахской культуре. В данном разделе будут рассмотрены следующие вопросы: насколько, кем и для чего востребованы шежире в современном обществе; как осуществляется эта практика памяти в современном Казахстане.

Знание своей родословной – это то, что Пьер Бурдье[5] назвал бы культурным капиталом. Оно имеет ценность само по себе, и в то же время позволяет реализовать базовый социальный капитал – те социальные связи, которыми человек наделен в родовом обществе. Это родственные связи не только по линии отца (патрилинейные), но и по линии матери (матрилинейные), жены, отношения свойства, дружеские связи предков. Казахские пословицы на этот счет гласят: «Жігіттің үш жұрты бар: өз жұрты, нағашы жұрты, қайың жұрты» − «У джигита есть три рода: род отца, род матери, род жены», «Күйеу – жүз жылдық, құда – мың жылдық» − «Зять на сто лет, сват – на тысячу», «Әкең өлсе де, әкеңнің көзін көрген өлмесін» − «Даже если умрет твой отец, да не умрут знавшие его», «Жақсы әкенің аты жаман балаға қырық жыл азық» − «Имя хорошего отца кормит плохого сына сорок лет», «Ата даңқымен – қыз өтеді, мата даңқымен – бөз өтеді» − «Девушка выходит замуж благодаря славе предков, бязь продается благодаря славе ткани».

Знание «жеті ата» − цепочки семи предков и шире родословной – одна из основных компетенций, которой ребенок в кочевом обществе овладевает в раннем детстве. Встретившись в степи или в доме, два незнакомых казаха здоровались, а потом по предложению старшего – «жөн сұрасу» − выяснили происхождение друг друга. «Жөн» − это многозначное слово: традиция, обычай, совет, наставление, верный, правильный, направление движения и пр. Обычай «жөн сұрасу» позволял не только идентифицировать друг друга, но и установить отношения родства или свойства, пусть самые отдаленные, между двумя незнакомыми людьми, что обязывало их к взаимоуважению и взаимной поддержке. Родовое происхождение – главный элемент самопрезентации человека в традиционном обществе.

Родословные включали не только семь или десять поколений предков (жеті ата), их жизнеописания, но уходили корнями в глубокую, часто легендарную древность. В этих вариантах происхождение казахских родов иногда возводится к Адаму и Еве («Адам ата», «Хауа ана» − Отец Адам, Мать Ева, говорят казахи) или же к сахаба − спутникам пророка Мухаммеда. Поэтому шежире можно рассматривать не только как социальный и культурный капитал в традиционном казахском обществе, но и как особую функцию генерализации родовой информации в исторические и религиозные нарративы.

Шежире хранились и передавались, в основном, изустно. Базовой компетенцией обладал каждый член традиционного общества, однако существовали своего рода специалисты – «шежіреші», глубоко знавшие не только родословную своего рода, но и казахов в целом, родственные связи рода с другими, жизнеописания представителей рода, историю народа, устную литературу, этикетные нормы ит.д.. Фрагменты родословных часто присутствуют в эпических произведениях.

В устных историях бытуют легенды о том, что существовали написанные варианты родословных, которые были уничтожены в период казахско-джунгарских войн, что у джунгар были специальные отряды, искавшие и уничтожавшие хранителей родословных «шежіреші» и их книги. Также есть утверждения о том, что книги шежире в древности были записаны на войлоке «киіз кітап» (у казахов войлок вообще является маркером глубокой древности).

Своего рода высеченными на камнях родословными были надгробные камни – «құлпытас», «қойтас», на которых выбивали имя человека, его отца, его родовую принадлежность, тем более, что и сами некрополи часто носили родовой характер. Заключая военно-политический союз, рода и племена выбивали свои тамги на скалах вместе[6].

Казахские родословные и их исследования в царской России. .

Распад родового коллектива у казахов начался в XIX веке. Земельный фонд постоянно урезается царскими властями, так что становится невозможным выделять, как это было принято, новые роды с полагающейся землей. Еще в XVII веке в Казахском ханстве было введено административно-территориальное деление на жузы. В царское время деление на губернии, уезды, области и волости совершается поверх родовых границ. Развивающийся капитализм размывает родовую солидарность.

Происхождение, родословная постепенно перестают быть социальным капиталом, но продолжают существовать как культурный капитал. Например, прославленный певец Мади Бапиулы – прямой потомок знаменитого Казыбек-бия из рода Каракесек племени Аргын – всю жизнь конфликтовал с родным дядей, по сути, лишившим его наследства, преследовался по доносам дяди российскими властями, не раз побывал в заключении. Его песни – это всегда самопредставление, в которых он рассказывает о своем благородном происхождении, перечисляет своих предков, их заслуги, а в следующих куплетах жалуется на козни родни[7].

В зависимости от ситуации самопрезентация родового происхождения становится делом личного выбора. Великий Биржан Кожагулулы из племени Керей, уроженец Северного Казахстана, всегда подчеркивавший в песнях свое происхождение из знатной семьи, в айтысе с семиреченской поэтессой из племени Найман Сарой называет себя Аргыном[8]. Скорее всего это было связано с его желанием позиционирования себя в поэтическом противоборстве как представителя более влиятельного и многочисленного племени. Раньше это было невозможно, т.к. ақын вступал в айтыс, прежде всего, как представитель своего рода, выступал от имени рода. И Сара, и публика, прекрасно знающие происхождение Биржана, принимают эту условность, и Сара диспутирует с Биржаном именно как с представителем племени Аргын, критикуя распад родовых отношений, отсутствие взаимоподдержки у аргынов и т.д.

В ХІХ веке начинается и изучение казахами своих родословных, что всегда предполагает отстранение, объективирование их. С «Киргизского родословия»[9] Чокана Валиханова начинается новый этап в письменной фиксации и исследовании казахских родословных. Выдающийся фольклорист и мистик Машхур Жусуп Копеев обобщает сведения о генеалогии, обитавших в Сары-Арке родов в книге «Қазақ шежіресі»[10]. Алихан Букейхан, будучи еще совсем молодым, публикует «Родовые схемы киргиз Каркаралинского уезда. Курбангали Халид, родившийся в Аягозе в семье татарского купца, в 1909 году завершает «Таварих-и хамса-и шарки» − «Историю пяти восточных народов»[11], Шакарим Кудайбердыулы публикует в 1911 году «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» «Родословная тюрков, киргиз, казахов и ханских династий»[12]. Уже в советское время, в 1925 году публикуется работа Мухамеджана Тынышпаева «История казахского народа»[13].

Эти труды разнятся по значимости, методологии, взглядам авторов. Например, М.Ж. Копеев, несмотря на то, что лично записывал сведения у знатоков, довольно критично относился к полученным данным. Например, он пишет, что не следует пытаться восстанавливать родословную Аргын далее Котана-тайши и Акжол-бия, что более древняя история казахов запутана и темна. Он также не раз отмечает, что настоящих знатоков шежире не осталось, приходится довольствоваться тем немногим, что еще сохранилось в народе. Будучи выдающимся фольклористом, сам М.Ж. Копеев многие свои размышления по поводу родословных дает в традиционной стихотворной форме.

Букейхан писал свои труды по материалам статистико-экономических экспедиций, в которых участвовал – он работал «в поле», специально для своих исследований опрашивал население по волостям, аулам и домохозяйствам. Однако его главной целью были не родословные, а обоснование земельной политики, направленной на сокращение численности переселенцев из Центральной России.

Ш. Кудайбердыулы для своей книги привлекал труды средневековых восточных историков, например, Рашид-ад-Дина и Абульгазы, российских тюркологов Василия Радлова, Владимира Вельяминова-Зернова, исследователя китайских летописей Николая Аристова. Кудайбердыулы много работал в библиотеках Семипалатинска и Стамбула. Для своего времени этот труд был значительным вкладом в самосознание казахов, попыткой синтезировать устную степную историографию со сведениями китайских, мусульманских и российских авторов. Однако, несмотря на это, некоторые современные историки критически относятся к данной работе. Например, Радик Темиргалиев считает, что работа Кудайбердыулы не может рассматриваться как научное исследование и также, в отличие от работ Копеева, не может рассматриваться как надежный источник бытовавших в казахской среде изустных знаний[14]. Такая оценка, возможно, происходит из-за несовпадения корпусов информации от одного автора с корпусами информации другого. Попытки привести к общему знаменателю все данные, полученные из разнородных источников, порой вносят изрядную путаницу в данный вопрос.

В частности, именно у Кудайбердыулы впервые в письменном виде появляется история о том, как ханы Керей и Жанибек вместе с аргынами во главе с Котаном-тайши отделились от Синей Орды Абулхаира Шейбани. Затем эта история переходит в прославленную трилогию Ильяса Есенберлина «Кочевники», по существу, сформировавшую историческое самосознание казахов последних десятилетий. Как объясняет Темиргалиев, исторические источники того времени о таком значительном событии как откочевка Керея и Жанибека от Абулхаира ничего не сообщают. К тому же, Керей и Жанибек просто не могли быть вассалами Абулхаира по своему происхождению. По мнению историка, Кудайбердыулы связал бытовавшую в народе легенду об убийстве Акжол-бия Кобланды и об откочевке Котана-тайши, связанную с некими событиями гораздо более раннего времени, вероятно, XIII века, с событиями, произошедшими на три века позже.

Родословные в советское время.

В советское время, особенно в связи с голодомором и насильственной седентаризацией, распад родового общества практически завершился. Однако родовые отношения, по возможности, адаптируются к новым условиям, в определенной степени сохраняют значение социального капитала. В определенном контексте и с учетом особенностей социалистической экономики о родовых отношениях стали говорить, как о трайбализме, как факторе клановости. Отрицательные коннотации связывали с тем, что было противоречие между декларированным равенством социалистических «идеалов» с разными превращенными формами родовых отношений, которые и называли трайбализмом или клановостью. Кланы могли идентифицироваться по разным признакам: родоплеменная общность, отношения свойства, землячество, обучение в одном вузе, личная симпатия и преданность. Эти практики консолидации по признакам, которые не связаны с самим государством, а скорее, с некими неотрадиционными нарративами родства, сохраняются и в настоящем времени, позиционируясь как формы возрождения национальных обычаев.

Кроме отрицательных, известны и положительные коннотации родовой памяти. Так, есть такое понятие как «баян-аульский феномен»: из Баян-аула только в советское время вышло 40 докторов наук. Иногда даже говорят об особой склонности аргынского рода каржас к науке. Но есть несколько более прозаических объяснений феномена. Например, объективный фактор − более раннее вовлечение региона в орбиту российской политики и образования.  Субъективный фактор − будучи молодым геологом, Каныш Сатпаев в начале 30-х годов проездом оказался в родном ауле. Многие его родственники умерли от голода, другие были на грани смерти. У молодого геолога не было возможности кардинально повлиять на ситуацию, но он посадил в кузов своей машины 9 опухших от голода мальчиков, в том числе своего 7-летнего племянника Кемаля Акишева, и увез их по месту работы в Карсакбай, затем дал им образование. Все девятеро со временем заняли свои места в казахстанской науке и культуре, стали основоположниками новых направлений в казахстанской науке.

Разумеется, в советское время официальное собирание и распространение шежире не приветствовались. Но в семьях продолжала передаваться информация о предках, а энтузиасты продолжали работу по фиксации шежире: записывали от стариков родословные, восстанавливали утраченные в 20-30-ые годы ХХ века родственные связи среди разбросанных по разным регионам потомков рода, собирали сведения о представителях рода за ХХ век и т.д. 

Из академических  фиксаций  родословных можно отметить также исследование В. Вострова и М.С. Муканова «Родоплеменной состав и расселение казахов (конец XIX – начало XX в.в.)»[15]. В рецензии[16] Майкла Хэнкок-Пармера на книгу Альфрида Бустанова о советском ориентализме упоминается о репрессированном в 1952 году за национализм докторе исторических наук Бекежане Сулейменове (1912-84) который, пытался «…вывести генеалогические исследования на передний край науки…». Несмотря на такие факты, в  целом в исторической науке советского периода бытовало отношение к родословным как к разновидности фольклора, имеющей лишь косвенное отношение к реальному этногенезу и истории.

Родословные в современном казахстанском обществе.

В постсоветское время большинство трудов, написанных ранее, были переизданы, а родословные отдельных родов и племен стали издаваться отдельными книгами.

В казахоязычном онлайн ресурсе Википедии статья «Қазақ шежірелерінің тізімі» − «Перечень казахских родословных»[17]содержит более 30 книг, излагающих общеказахские родословные, и   около 150 книг, рассматривающих родословные отдельных родов и племен. Это перечень изданного только в постсоветский период, причем далеко не полный. Автор продолжает пополнять перечень, но, разумеется, изданные малыми тиражами книги, размноженные посредством копировальной техники рукописи, рассказывающие летопись того или иного малого рода, остаются вне поля зрения.

Кто пишет родословные книги. В основу этих книг положены изданные в досоветский период сведения, архивы энтузиастов, ведших записи еще в советское время. Авторами родословных книг являются, чаще всего, энтузиасты – выходцы из данного рода, владеющие пером − краеведы, журналисты и др. Они предпринимают этот труд по собственной инициативе или по просьбе аксакалов рода, собирателей родословных. Иногда это прямые потомки или близкие родственники аксакалов, сохранивших сведения. 

В некоторых случаях сведения передаются известным литераторам, этнографам, историкам с просьбой написать родословную шежире. Например, Медеу Сарсеке из рода Таракты, еще в советское время специализировавшийся на жизнеописаниях (его книги в переводе на русский язык издавались и в Москве в знаменитой серии ЖЗЛ), написал книгу «Тарақты және қаракесек шежіресі» − «Родословие таракты и каракесеков»[18]. На Мангыстау такого рода работы обычно пишет писатель и краевед Абылхайыр Спан, который в частности является  автором книги «Ер Төлеп»[19], другим автором этого шежире являются один из потомков батыра Ер Толепа Султан Жубаев. Перу этнографа Акселеу Сейдимбека из Аргынского рода Таракты принадлежит родословная Найманского рода Балталы и Баганалы[20].

В последние годы появился еще один интересный кейс: ученому-архивисту, краеведу заказывается родословная конкретной семьи. Работа над таким заказом включает как поиск традиционного шежире рода, в который входит семья, так и поиск в государственных и частных архивах документов о жизни предков семьи, поиск могил на кладбищах и т.д. Чаще всего это бывает связано с тем, что цепочка преемственности, знания истории семьи были утрачены в ходе исторических катаклизмов ХХ века – революция, голодомор, массовые откочевки, репрессии, войны.

Кто заказывает и спонсирует родословные книги. Инициатором написания родословной может быть сам ее автор, для которого эта тема важна, или энтузиаст (группа энтузиастов) – обычно аксакал, собравший материал для книги.  Инициировать написание книги может также состоятельный человек − выходец из рода.

Иногда решение принимается коллективно. Например, многие роды устраивают нечто вроде съездов или курултаев, выбирают на них «президента рода»,  решают общие для рода вопросы, чаще всего связанные с установкой памятников батырам, предкам, известным выходцам, проведением аса – тризны, иногда по конкретному человеку, возможно усопшему один-два века назад, а иногда сразу по всем известным предкам, строительство методом асар «түнеухана» − дома для ночевки паломников на родовом кладбище, рядом с мазаром и пр. На таких съездах может быть принято решение заказать книгу о роде тому или иному автору. Издание книги приурочивается обычно к какой-либо знаменательной дате или следующему съезду.

Работа над книгой шежире может быть волонтерской, а может оплачиваться отдельным заказчиком или коллективно. На курултае рода не только принимают решения, но и собирают средства на те или иные проекты. Некоторые роды даже создают официальные благотворительные фонды, общественные организации для таких целей, но чаще все носит неофициальный характер.

Мотивация создателей родословных книг. В наше время существует несколько причин инициировать и создавать книги шежире:

1. сохранение истории предков, желание, чтобы потомки знали предков, их имена, их жизнь. Так, Итыбай Жантуганов, один из «заказчиков», выразил свое пожелание так: «Мы тоже род, имеющий преемственность и славных предков. Так неужели мы не оставим после себя никакой памяти о них?».

2. взаимное узнавание, общение потомков одного предка. Обычно имеется в виду общение мужчин, молодых парней, ведь именно им продолжать род. Кроме родословных иногда издаются небольшим тиражом брошюры с названием наподобие «N-цы в Астане». Такие брошюры обычно включают основную информацию о мужчинах среднего и пожилого возраста – выходцах из определенного района, чаще всего сородичей, занимающих достаточно хорошие должности: имя, фото, краткая биография, место работы, контактные данные.  Брошюры обычно распространяются среди тех, о ком содержится информация в ней. Какова цель создателей такого рода брошюр однозначно сказать не представляется возможным. Человек, у которого в домашней библиотеке нами была замечена такая брошюру, стремится поддерживать уважительные отношения с сородичами и земляками, но как социальный капитал их не использует.

3. сохранение древнего обычая, идущего из глубины тысячелетий. Родословная может представлять культурный и социальный капитал не только в нашей стране, но и за ее пределами, т.к. у других народов в прошлом генеалогии были характерны только для аристократов.

4. важнейшая причина − уберечь потомство от близкородственных браков, а у казахов браки до седьмого  и даже до  десятого колена считаются близкородственными. Казахи до сих пор воспринимают близкородственные браки почти как инцест и уверены в том, что в таком браке почти наверняка родятся дети с генетическими отклонениями.

«В советское время о родах не говорили, как-то не принято было. Но обязательно, когда начинали встречаться с девушкой, расспрашивали о ее «жеті ата», чтобы позже, когда отношения станут серьезными, не оказалось, что она твоя родственница. Я-то знал, что она (кивает на жену – автор) из других краев, поэтому не спрашивал»[21].

            Такие расспросы в Южном Казахстане до сих пор имеют место быть. Особенно в сельской местности, где велика вероятность познакомиться с родственником.

Содержание родословных книг.

Книги родословных различаются по охвату информации, объему, полиграфическому исполнению, цене, тиражу, точности информации, уровню амбиций. Часть книг излагает родословную, начиная с места рода в казахской родоплеменной структуре, а другая часть погружается в древнейшую историю, точнее фольклорный ее вариант, доказывая, например, происхождение названий Арагон, Аргайл и даже Аргентина (опосредованно, через название благородного металла «аргентум») от этнонима «аргын»[22].

Книги также отличаются и по структуре. Они могут, к примеру, при перечислении представителей последних поколений включать имена дочерей и жен, главы «Известные потомки по женской линии» и др.

Однако общая структура обычно такова: место данного рода в общеказахском шежире, генеалогическое древо, иногда оформленное в виде схемы или таблицы, жизнеописания основателя рода и известных деятелей прошлого – выходцев из рода, родовые легенды, карты родовых территорий в XIX веке из российских архивных источников, исторические сведения, биографии советского периода с черно-белыми фото (ветераны войны и труда, директора совхозов и предприятий, стахановцы и т.д.), цветные фото современных представителей, прежде всего, фото автора и спонсора издания с их семьями, фото родовых курултаев, их участников на реставрированном родовом кладбище. Данные за ХХ век неполные, включают, чаще всего, тех, кого автор и спонсор знают лично. Иногда читателям предлагается присылать автору сведения о себе и семье для расширенного переиздания.

Материалы родословных презентуются и в краеведческих музеях, чаще всего, в виде биографий известных личностей – выходцев из региона (или района). Им могут быть посвящены отдельные залы, а то и просто стенды, витрины. Одна из современных форм укрепления связи музея с местным сообществом – презентация в бумажной или электронной форме историй семей, семейных альбомов – в казахском контексте воспринимается как еще один способ презентации родословных.

Электронные родословные.

В течение последних 20 лет неоднократно предпринимались попытки создать полный электронный вариант казахского родословия – как, например, на интернет-ресурсах elim.kz, atababa.kz. Возможно, первопроходцем был ныне покойный журналист Байузак Кожабек (Албани). Обычно такого рода сайты содержат самую общую информацию о родоплеменной структуре казахского народа, краткую историю родов, их тамги, боевые кличи и пр, некоторые родословные. Реже посетителю предлагается пройти регистрацию на сайте и внести информацию о себе, семье и роде. Но поскольку на сайтах фундаментальной базы информации нет, то и внесенная информация никуда не встраивается, не мультиплицируется. Сайты не развиваются, поэтому на современном этапе успешных проектов электронных шежире пока нет.

В последнее десятилетие электронные родословные приобретают новое содержание благодаря тому, что генетический анализ становится более доступным с экономической точки зрения. Так, на сайте проекта ДНК-шежіре shejire.kz предлагается за отдельную плату пройти ДНК (дезоксирибонуклеи́новая кислота́)-анализ и у организаторов проекта есть четкие бизнес-перспективы и, следовательно, мотивация к развитию проекта. Впрочем, другие сайты, посвященные теме родословных, также стараются включить ДНК-информацию в свое поле, предлагают посетителям пройти ДНК-анализ в той или иной организации.

В социальных сетях, на различных порталах время от времени появляются группы родов и племен, причем таковые создают и российские молодые казахи в приграничных с Казахстаном регионах. В этих группах редко ведется серьезная работа, это, скорее, вид хобби, развлечение с этнокультурным оттенком. Набирает популярность мобильное приложение «Жеті ата» − «Семь предков».

Сформировался рынок сувенирной продукции, декоративно-прикладного искусства, связанного с родословными: разного рода тумары-обереги, кружки, футболки, печатки и т.п. с названиями родов, тамгами и пр. символикой, панно, гобелены, ковры с изображением генеалогического древа, иногда инкрустированные полудрагоценными камнями. Сайты родословных часто рекламируют такого рода продукцию. Примечательно, что книги родословий издаются на казахском языке, а электронные варианты чаще ориентированы на русскоязычную публику.

Кем и зачем востребованы родословные.

Основная аудитория, которой предназначены родословные, – казахоязычные мужчины, считающие себя носителями традиционной культуры. В казахских школах знать Жеті ата – одно из домашних заданий в начальной школе. Мотивацию русскоязычных казахов в достаточной мере раскрывает аннотация сайта shejire.kz: «Shejire DNA project открывает для Вас удивительный мир Вашего происхождения, историю ваших далёких предков и их историческую значимость».

Интерес к шежире характерен и для состоятельных вестернизированных казахов. В частной беседе алматинский русскоязычный бизнесмен рассказал следующую историю. По его словам,   его сын, обучаясь в элитном университете в Англии, почувствовал снобизм и даже в какой-то мере расизм со стороны некоторых английских сокурсников. Отец заказал и подарил сыну их родословную, оформленную в виде генеалогического древа.  Эта родословная позволила молодому человеку чувствовать и вести себя более уверенно среди сокурсников. «Я знаю двадцать два поколения своих предков, они зафиксированы в нашей родословной. А ты сколько поколений своих предков знаешь?», − как бы говорил он своим сокурсникам, показывая ее.  Таким образом, родословная помогает не только самоидентификации, но и повышает самооценку и оценку окружающими.

Другой выразительный случай обращения к родословной, точнее, ее реконструкции, был связан с женщиной средних лет, финансистом, имеющей два высших образования, полиглотом, директором представительства всемирной корпорации в Центральной Азии. Ее муж – также успешный человек – считал, что он происходит из Аргынского рода Басентин, знал несколько имен предков и что корни их находятся в Павлодарской области. Он слышал от отца, что его дед был прокурором в родных краях и уехал оттуда, скрываясь от репрессий, в 1930-ые годы.)  Никогда больше никто из членов семьи в этот регион не возвращался.

Женщина считала, что знание корней необходимо для самоидентификации, прежде всего, ее сыновьям, получившим образование на Западе. Она, будучи в командировке в Павлодаре, обратилась к местному историку-краеведу с просьбой уточнить родословную мужа и оплатила эту работу. Отталкиваясь от совпадения некоторых имен, историк сначала пытался найти место семьи в родословной рода Басентин, но ничего не получалось. В конце концов оказалось, что мужчина и его 90-летний отец, в детстве уехавший с малой родины, ошибались. На самом деле они  происходили из аргынского рода Каржас. Это было доказано с очень большой вероятностью, в родословную одной из ветвей этого рода «встали» все имена, в том числе и дед-прокурор. Работая по заказу, историк нашел аульного аксакала, в рукописях которого упоминались эти имена, были приведены сведения о современных представителях рода за исключением данной семьи. Нашлись и родственники в 5-7 колене, которые знали родовые джайлау, зимовки, кладбище и пр.

Женщина рассказала, как она, получив эти сведения, предложила свекру и свекрови, мужу, сыновьям, родственникам мужа поехать на малую родину, провести поминки по предкам. И неожиданно встретила достаточно жесткий отпор от родни мужа и собственной семьи. Они не видели смысла ехать куда-то в глубинку, в местность, из которой их предок бежал почти 80 лет назад.  Но женщина была настойчива, проявила дипломатичность и умение убеждать. Большая многопоколенная семья съехалась из Астаны, Алматы, Усть-Каменогорска и Шымкента, чтобы отправиться на родину предков. Они побывали в Баян-ауле, осмотрели достопримечательности  Павлодарской области, но, самое важное, побывали на родовом кладбище и в урочище, где сохранились развалины саманной зимовки прадеда, пили воду из родника, который местные жители все еще называют по имени их прапрадеда, зарезали барана, организовали поминки в близлежащем ауле, познакомились с родственниками.

Как считает женщина, это своего рода паломничество стало причиной значительного и неожиданного скачка в карьере мужа (говоря по-казахски, «жолы ашылды» − «открылась дорога»). А сыновья, по ее словам, «впервые в жизни почувствовали землю под ногами, свои корни». Вскоре в жизни одного из сыновей произошли драматические события. По мнению женщинаы приобщение к своим корням помогло ее сыну достойно пройти через сложный период.

Чтобы закрепить сделанное, женщина заказала специалистам книгу на русском языке о родословной Каржасов и конкретно своей семьи. Современные родословные, как уже говорилось, имеют гибридный характер: включают традиционную родословную и истории про достижения представителей рода в советский и современный периоды, семейные фотографии, а также часто гипотезы авторов о древнейшей истории рода. В данном случае заказчица родословной пошла дальше, попытавшись в одной книге сосредоточить все, по ее мнению, важные для казахской самоидентификации сыновей сведения. Книга включает интересные сведения по истории и культуре казахов, ее собственные мысли на темы семьи, семейных отношений, преемственности поколений, долга человека.

Непараллельные параллели.

Российский социолог Ольга Лушникова, исследуя социокультурный капитал рода у современных хакасов, пишет:

«Сознательное или заново сконструированное родовое самосознание характеризует другую категорию хакасов (от 21 до 50 лет) – в большей степени это то поколение, которое выступило инициатором возрождения родовых отношений. Эта часть населения пришла к мысли о важности и необходимости родовых отношений сознательно…»[23]

Данное исследование весьма интересно в сравнительном плане: автор отмечает, что «в современном хакасском обществе инициаторами различных процессов национального возрождения в 90-е гг., в т.ч. и родовых отношений, выступила наиболее деятельная, активная часть общества – научная, творческая интеллигенция – другими словами, элита. Можно предположить, что такое желание было обусловлено стремлением занять, реанимировать или подтвердить особое социальное положение».  У казахов также принято считать, что возрождение родовых отношений произошло еще в советское время в среде писателей и гуманитарной интеллигенции.

Исследование Лушниковой невозможно напрямую экстраполировать на казахов. Хакасы большей частью придерживаются шаманизма, т.е. сохраняют мировоззрение, близкое родовому обществу. Хакасы, точнее тюркские субэтносы, роды и племена, из которых был позднее сконструирован этнос, раньше вошли в Российскую империю, сейчас являются малым народом Российской Федерации, что не может не влиять на этнические процессы и самосознание. Современные фамилии хакасов не совпадают с названиями родов и племен, но позволяют однозначно идентифицировать носителя фамилии с тем или иным родом. А поскольку хакасов меньше 70 тысяч, то сородичи могут знать друг друга лично.

Все это приводит к тому, что род у хакасов является в гораздо большей степени социальным и культурным капиталом, чем у казахов. Отметим, что проведение соответствующего масштабного исследования в Казахстане – не только среди казахов, но и среди других этносов – может представлять определенный интерес как для науки, так и для общества в целом.

«Похищение» социального и культурного капитала.

История, рассказанная в социальных сетях, имеет подзаголовок – «похищение предков». Дочь автора поста получила в школе домашнее задание – выучить «Жеті ата», отец помог ей подготовиться. Одноклассница дочери не подготовила материал о собственных предках, подсмотрела у дочери автора, вызвалась отвечать первой и пересказала чужую родословную. На все возражения «обворованной» она отвечала: ничего не знаю, значит такое совпадение, моих предков зовут именно так. «Обворованная» стояла на своем, «отстаивала» предков и в конце концов догадалась задать вопрос: если имена предков у нас полностью совпадают, то почему же не совпадают фамилии и отчества (точнее, имена отцов).

Нечто подобное происходит иногда и во взрослой жизни.  Известен случай, когда взрослый и образованный человек, позднее ставший успешным продюсером, в зависимости от того, в каком окружении находился, заявлял о своем происхождении из одного племени с хозяином дома, наиболее авторитетным человеком за столом или большинством собравшихся. Будучи уличенным (в шутку), он объяснил, что был символически усыновлен пожилым человеком из этого рода.  Были также случаи, когда люди приписывали себя к родам, занимающим привилегированное положение в иерархии родов и т.п.

Элемент конструирования родовой принадлежности прослеживается в тех случаях, когда респонденты, не являясь казахами,  делают выбор предпочтительного рода для встраивания в его историю. Например, способствуют изданию родословной, включающей «их ветку», помогают карьере «сородичей». Такая практика встречалась в советский период и встречается в настоящее время.

С одной стороны,  это говорит о том, что родословные уже не выполняют одну из основных своих функций – идентификацию человека. С другой стороны получается, что принадлежность к роду, подтверждаемая родословной, сохраняет ценность в качестве социального и культурного капитала.

Осмысление феномена шежіре в современной литературе.

В постсоветском Казахстане очевиден тренд, связанный с актуализацией родовой памяти, родословных. Но этот тренд практически никак не осмысляется. Иногда появляются публицистические статьи о вреде трайбализма или, наоборот, о пользе знания родословных во избежание близкородственных браков.

Этнограф А. Сейдимбек в монографии «Устная история казахов»[24] говорит об устной степной историографии, основным компонентом которой являются родословные, как о приоритетном источнике информации по истории казахов. Он считает сохранившиеся шежире и легенды о происхождении родов, о предках абсолютно достоверной информацией, отражающей реальные события прошлого.

Исследование ДНК и казахские родословные.

В настоящее время в ходе проекта ДНК-шежире оказалось, что казахские родословные могут быть переинтерпретированы, что существует не только исторический критерий достоверности, но и критерии биологического характера. Многие казахские роды и племена действительно имеют единого предка-родоначальника. Выясняется, например, что у племени Алим Младшего жуза один предок, у рода Адай – один предок, а род Табын имел трех предков.  Конечно, данная концепция еще недостаточно подтверждена фактами: в базе данных сейчас анализ ДНК около 3 тысяч казахов, что является недостаточным для достоверных выводов даже для сотни основных родов, не говоря уже обо всех их ответвлениях.

Исследователь Жаксылык Сабитов утверждает: «Если смотреть мужские гаплогруппы, то окажется, что у каждого казахского рода есть доминирующая гаплогруппа, которая была у предка данного рода. По большей части времена жизни основателей данных родов уходят в эпоху Кыпчакского ханства и Золотой Орды». «Раньше, в советское время, к шежире относились немного скептически. Говорили, что это мифология, содержит много мифологических фактов. По нашим исследованиям, мы можем говорить, что шежире подтверждается на 80-90%. С помощью генетики мы можем посмотреть, где шежире достоверно, а где носит немного мифологический характер»[25].

По существу, подтвердив биологическую основу казахских родословных, Сабитов увлечение казахов родословными всерьез не воспринимает. Он утверждает: «Интерес казахов к родам и жузам на данный момент является не более чем этнографической ностальгией. На данный момент принадлежность к роду не дает ничего материального. Родовая идентичность отошла на второй или даже третий план, пропустив вперед общенациональную и, в некоторых случаях, религиозную идентичность. На данный момент разговоры о том, «кто какого рода и племени» – это что-то среднее между разговорами о погоде в приличном обществе в Англии и салонными сплетнями об известных людях… Высказывалось мнение о том, что интерес к родам и Шежире – скорее хобби, а не доминирующая форма идентичности»[26].ссылка

Таким образом, исследователь уверен, что родословные социальным капиталом более не являются, да и культурным являются лишь в малой степени.

Полагаем, что родовые отношения до сих пор в некоторой степени являются социальным капиталом, который используется не столько для общеродовых, сколько для личных целей. Объективная социальная среда, создающая родовой габитус, утрачена, но родословные – знание о роде, происхождении и родовых связях – сохраняют до некоторой степени свою ценность в качестве культурного капитала, позволяющего обладать неким статусом и даже властью. Этот капитал сейчас актуализируется и реконцептуализируется. Мысль Бурдье о различии видов культурного капитала: 1) инкорпорированного или усвоенного; 2) объективированного; 3) институционализированного, может быть применена к казахским шежире. При этом можно говорить о том, что инкорпорированный культурный капитал родословных заметно снизился, также институционализированный, но объективированный в виде книг и прочей продукции активно возрастает, востребован на рынке. А исследования ДНК и другие факторы могут влиять на дальнейшее возрастание значения родословных как культурного капитала.

6.2 Культурная память (мифология) в концепции Серикбола Кондыбая

ИЛИ : Мифологический и квазиисторический пласты памяти в родословных согласно Серикболу Кондыбаю

Серикбол Кондыбай (1968−2004) – современный исследователь, создавший принципиально новые концепции в мифологии, лингвистике, истории,  исторической географии, культурологии. Он автор книг на казахском языке  «Маңғыстау географиясы» («География Мангыстау», 1997),  «Қазақ мифологиясына кіріспе» («Введение в казахскую мифологию», 1999), «Маңғыстау мен Үстірттің киелі орындары» («Священные места Мангыстау и Устюрта», 2000), «Қазақ даласы және герман тәңірлері» («Казахская степь и германские боги», 2000), «Есен қазақ» («Есен-казах», 2002), «Маңғыстау-нама» («Мангыстау-нама», 2002), «Гиперборея: түс көрген заман шежіресі» («Гиперборея: история эпохи сновидений», 2003), «Арғықазақ мифологиясы» («Мифология предказахов», 2004, в четырех томах, общим объемом более 125 п.л.) и более 90 научно-популярных и публицистических статей.  Общий объем написанных им за 9 лет трудов составляет 15 томов.

            Глубина, системность, аналитичность, эвристичность, критичность, энциклопедичность, четкий и ясный стиль нового научного казахского языка характеризуют творчество этого так рано ушедшего от нас ученого. И еще: образ Серикбола Кондыбая ассоциируется с такими полузабытыми в наше время понятиями, как мужество, подвиг, миссия, судьба.  Обездвиженный в результате полученной в 1995 году травмы, молодой выпускник географического факультета  КазГУ в поселке Шетпе Мангыстауской области в отсутствии научной среды создал труды, вознесшие казахскую гуманитарную науку на принципиально новый уровень.

            Главным направлением исследований Серикбола была мифология – по ряду объективных и субъективных причин одна из малоисследованных сфер  казахской культуры. Объективная трудность исследований состоит в том, что в духовном наследии нашего народа, в отличие от древней Греции или Индии, кроме ряда космогонических, генеалогических и этиологических мифов, нет того, на что можно было бы просто указать как на мифологию. Мифологические сюжеты и представления содержатся в лексическом фонде языка, в идиоматических выражениях, фольклорных текстах, обрядах, орнаменте, музыке, сакральной архитектуре и нуждаются в вычленении и оформлении, экспликации. Именно эту масштабную и сложную работу взял на себя С.Кондыбай. Сам он называл себя «завхозом» казахской мифологии, занимающимся инвентаризацией, пытающимся в одной книге собрать, обобщить, учесть «вещи» (примеры, темы, идеи), необходимые для исследования казахской мифологии. Но для того чтобы обобщить, систематизировать  мифологический материал, необходимо было выработать научное основание такой систематизации, найти элементарную основу, то ядро, из которого развивалось мифологическое мышление, проследить закономерности его развития.

Серикбол Кондыбай  очень критично относился к родословным. Точнее, он признавал точность более современных слоев генеалогий, но считал, что древнейшие пласты шежире имеют мифологический или квазиисторический характер, а потому требуют особых методов интерпретации. Например, в своем первом труде по мифологии «Қазақ мифологиясына кіріспе»[27] («Введение в казахскую мифологию») он ввел понятие «уйсунская четверка», трактуя первые четыре имени первопредков в генеалогии племени Уйсун как имена забытых древних богов. По его мнению, наиболее древние пласты родословий отражают мифологические представлении о космогонии, появлении человечества, общества и т.п.

Ученый также выделял в родословных квазиисторический пласт, отражающий процессы создания этнополитических союзов. В родословных род (племя) происходит от одного предка, имевшего детей от нескольких жен с разным статусом (а также от невольниц и служанок), а также усыновленных детей и пр. В соответствии с этим разные ветви рода имеют разный статус в иерархии (рожденные от старшей жены – байбише, от токал, от служанки, пришлые роды – «кірме» и т.д.). В родовых легендах иногда подробно, с психологическими отступлениями рассказывается, как, например, байбише ревновала мужа-родоначальника к тоқал, унижала ее, как стучала по юрте снаружи, пытаясь напугать рожающую соперницу и т.д. С.Кондыбай такие легенды трактовал как отражающие в метафорической форме процесс создания этнополитических союзов: какие роды-племена доминировали в объединении, какие вошли в союз невольно, после поражения и т.д.

В условиях родоплеменной организации наиболее эффективным способом объединения родов была легенда о происхождении народа, всех составляющих его родов от общего предка. Такой легендой, например, является легенда о Қазақе − сыне воина по имени Калша Кадыр и лебёдки. У Қазақа было, в свою очередь, три сына, положивших начало трем жузам. Свое представление о процессе этногенеза казахов Кондыбай изложил в книге «Есен қазақ». Отталкиваясь от изложенной Ч.Валихановым легенды о том, как три сотни джигитов присоединились к отверженному ханскому сыну по имени Алаш, Кондыбай анализирует эпический цикл «Сорок крымских батыров». По его мнению, основные перипетии эпоса имели место в XIV веке на плато Устюрт (который казахи называют «Қыр»), куда уходили («қырға шығу»), отделяясь от Золотой Орды, «люди длинной воли» (термин Льва Гумилева) – маргинальные индивиды и родовые группы, осколки родов, не нашедших достойного места в структуре Орды. Эти группы составили, по мнению Кондыбая, основу казахского этноса.

В этой среде, включавшей группы кыпчакского и частично огузского происхождения, а также носителей и творцов прежней (условно тенгрианской) духовности, вынужденных уйти из исламизирующейся Золотой Орды, разного рода дервишей и проповедников суфийского Ислама, также не нашедших места среди ортодоксального духовенства Орды, были, по мнению Кондыбая, переформатированы в духе суфийского Ислама доисламские верования, практики и фольклор тюрков-кочевников, создана идеологическая база для будущего Казахского ханства.

С.Кондыбая как гражданина беспокоила опасность разобщения, раскола казахского народа по жузам и племенам, возможность манипуляции этой щепетильной темой. Поэтому он написал несколько публицистических статей о вреде деления на роды, например «Шежіре дегеніміз далбаса» − «Родословные – это тщета (пустые хлопоты)»[28].

 В тоже время С.Қондыбай является автором родословной своего рода Медет[29]. Свой труд он предпринял по настоятельной просьбе аксакалов рода, прежде всего, И. Жантуганова. Как и многие другие адайские роды, медеты участвовали в восстании против Советской власти в 1929-31 годах. После жестокого подавления восстания они частично переселились в другие регионы Казахстана, а большей частью ушли через чекистские кордоны за пределы Мангыстау – в Туркмению, Узбекистан, Иран, Таджикистан, Афганистан, откуда постепенно, отдельными семьями возвращались на родину, начиная с 1960-х годов. Так род оказался разобщен и разбросан географически.

Обеспокоенный этим, аксакал Итыбай Жантурганов в 1960−80-ые годы специально ездил на Мангыстау, в Актюбинскую и Джамбульскую области, в Каракалпакию, то есть в те регионы, где осели потомки Медета. В Таджикистан, Афганистан, Иран, Сирию он добраться не смог. Итыбай в своих поездках находил разбросанные историей семьи родичей, знакомился, расспрашивал, записывал их истории, знакомил между собой. Подобной работой по своей инициативе занимались еще несколько представителей рода. В 90-ые часть этих сведений была опубликована в местной прессе. А затем аксакалы настоятельно попросили С.Кондыбая подготовить родословную книгу.

С. Кондыбай во введении к книге пишет, что не имел намерения писать родословную, так как для серьезного исследования не доставало информации, материала. Кроме того, потомки рода Медет, выросшие в разных краях, не зная друг друга, каждый сам по себе построил свою жизнь, без помощи других. Все они отличаются по жизненным целям, кругозору, состоянию, характеру. Это люди, у которых нет почти ничего общего и которые не испытывают друг к другу никаких родственных чувств. Аналогичное отношение существует у поколений, родившихся в 60-70-ые, так считает и сам Кондыбай. Однако он написал часть родословной из уважения к аксакалу Итыбаю, к его подвижнической деятельности, к трудам других старцев, чтобы собранные ими сведения не пропали бесследно после их смерти.

Получается, главный аргумент для составителей заключается в том, чтобы не стерлись из истории имена умерших предков. Часто используется аргумент, что даже если нынешнему поколению это не нужно, это является долгом перед многими поколениями предков. Чтобы те единицы из будущих поколений, которые возможно будут интересоваться своим происхождением, не упрекнули нынешнее поколение за бездействие, неспособность зафиксировать хотя бы собственные имена для последующих поколений. Случай с Кондыбаем уникален, возможно, некоторые авторы родословных имеют более прагматичный интерес.

С.Кондыбай подготовил историко-фольклорную часть книги с рассказом об известных представителях рода – баях, батырах, биях, поэтах, воспоминания ныне живущих аксакалов о детстве и предках, но завершить книгу не успел. Уже после смерти С. Кондыбая, его сестра Балсулу Кондыбай при поддержке аксакалов по возможности систематизировала и подготовила к печати родословную. Это по всей видимости уникальный случай, так как авторами родословных традиционно являются мужчины.

В заключение можно сказать, что родословные «шежіре» − одна из базовых практик памяти, идущая из глубины тысячелетий. Она играла системную роль в традиционном казахском обществе, построенному по родовому принципу. В современном обществе шежире нашло свое место прежде всего как культурный капитал.

Вопросы для самопроверки:

  1. Что такое родословие?
  2. Что означают слова «шежіре», «жеті ата»?
  3. Почему шежире можно назвать базовой практикой памяти?
  4. Каковы функции и значение шежире в казахском традиционном обществе?
  5. Кто и как хранил шежире в традиционном обществе, как это происходит сейчас?
  6. Назовите известных людей – авторов книг шежире.
  7. Как вы понимаете тезис о том, что шежире является социальным и культурным капиталом? Как меняется этот капитал в наше время?
  8. Каковы причины сохранения обычая жеті ата в наше время?

Задания:

  1. Знаете ли вы своих «жеті ата» − предков до седьмого колена.  Если нет, попробуйте узнать их. Подготовить доклад на эту тему.
  2. Подготовить диспут на тему «Нужны ли шежире в наше время», аргументируйте свое мнение за и против.
  3. Если шежире является социальным и культурным капиталом, то возможно ли, на ваш взгляд, отчуждение этого капитала?

Литература:

Основная литература:

  1. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. «Живая старина», выпуск III-IV, 1896.
  2. Востров, В., Муканов, М. Родоплеменной состав и расселение казахов (конец XIX– начало XX в.). – АлмаАта, 1968. 255 с.
  3. Қондыбай С. «Шежіре дегеніміз далбаса». http://otuken.kz/%D1%88%D0%B5%D0%B6%D1%96%D1%80%D0%B5-%D0%B4%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%96%D0%BC%D1%96%D0%B7-%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B1%D0%B0%D1%81%D0%B0/
  4. Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы. Астана, 2008. 728 б.
  5. Базарбаева А.С. Этнотермины «шежіре», «жеті ата», «жүз» в современной лингвистике// «Формирование конкурентоспособной личности на основе полиязычного образования»: Труды Республиканской конференции. Шымкент, 2012. С. 482-486
  6. Лушникова, О. Социокультурный капитал рода в современных условиях: социологический анализ. Абакан, рукопись диссертации на соискание степени канд. социологических наук, 2015. С. 140.
  7. Сабитов, Ж. К вопросу о происхождении казахских коныратов // The Russian Journal of Genetic Genealogy. Volume 7, No 2 (2015). C.7-13.

Книги шежире:

  1. Родословие тюрков − Шаджарат ал-атрак // Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Москва, 1941.
  2. Валиханов, Ч. Киргизское родословие // Избранные произведения. Москва, 1986. 414 с.
  3. Көпейұлы, М. Қазақ шежіресі. Алматы, 1993. 76 б.
  4. Халид, Қ. 1992. Тауарих хамса (бес тарих). Алматы, 1992. 304 б.
  5. Құдайбердіұлы, Ш. Түрік, Қырғыз-Қазақ һәм хандар шежіресі. Алматы,1991. 80 б.
  6. Тынышпаев, М. История казахского народа: учеб. пособие / Алма-Ата: Қазақ университетi, 1993. 224 с.
  7. Сәрсекеев, М. 1995. Тарақты және қаракесек шежіресі Алматы, 1995. 272 б. 
  8. Спан, Ә., Жұбаев, С. Ер Төлеп. Алматы, 2006. 306 б.
  9. Тарақты, А. Балталы, бағаналы ел аман бол (шежіре). Алматы, 1993. 224 б.
  10. Қайдар Ә. Қаңлы (тарихи шешіре). Алматы, 2004.
  11. Қондыбай, С. Медет шежіресі // Толық шығармалар жинағы. Т.14. Алматы, 2010. – 186-357 б.

Дополнительная литература:

  1. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5 томах. Алма-Ата, 1985. Том 1. – с.180-183.
  2. Алимбай Н.А., Муканов М.С., Аргынбаев Х. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории. Алматы, 1988. 234 с.
  3. Сейдимбек А. Мир казахов. Этнокультурологическое переосмысление: Учебное пособие. Алматы, 2011. 576 с.

Интернет-ресурсы:

  1. shejire.kz
  2. atababa.kz
  3. elim.kz
  4. Қазақ шежірелерінің тізімі https: // kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%88%D0%B5%D0%B6%D1%96%D1%80%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BD%D1%96%D2%A3_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96.

[1] Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. «Живая старина», выпуск III-IV, 1896. С. 367.

[2] Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5 томах. Алма-Ата, 1985. Том 1. С. 164.

[3] Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы. Астана, 2008. – 728 б.

[4] Родословие тюрков − Шаджарат ал-атрак // Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Москва, 1941. С.262-268.

[5] Бурдье, П. Формы капитала // Экономическая социология, – Т.3, № 5. – ноябрь 2002 г. – С. 60-74

[6] Наурзбаева, З. Вечное небо казахов. – Алматы: Сага, 2013. – 704 с.

[7] «Ай, заман-ай, заман-ай», 1991.

[8] Энциклопедия «Жетісу», 2002.

[9] Валиханов, Ч. Киргизское родословие // Избранные произведения. Москва, 1986. С. 251-265.

[10] Көпейұлы, М. Қазақ шежіресі. – Алматы, 1993. 76 б.

[11] Халид, Қ. Тауарих хамса (бес тарих). Алматы, 1992. 304 б.

[12] Құдайбердіұлы, Ш. Түрік, Қырғыз-Қазақ һәм хандар шежіресі. Алматы: 1991. 80 б.

[13] Тынышпаев, М. История казахского народа. Алматы, 1993. – 224 с.

[14] Темиргалиев Р. Эпоха последних батыров. Алматы, 2009. 290 с.

[15] Востров, В., Муканов, М. Родоплеменной состав и расселение казахов (конец XIX– начало XX в.). АлмаАта, 1968. – 255 с.

[16] Hancock-Parmer, М. Рецензия на книгу Bustanov, А. Soviet Orientalism and the creation of Central Asian Nations, London and New York, Routledge, 2014, xxiv + 144 pp. // Central Asian Survey, 2016, vol.35, #3, p. 464-470.

[17]Қазақ шежірелерінің тізімі https: // kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%88%D0%B5%D0%B6%D1%96%D1%80%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BD%D1%96%D2%A3_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96. – 2016.

[18] Сәрсекеев, М. 1995. Тарақты және қаракесек шежіресі. Алматы, 1995. 272 б. 

[19] Спан, Ә., Жұбаев, С. Ер Төлеп. Алматы, 2006. 306 б.

[20] Тарақты, А. Балталы, бағаналы ел аман бол (шежіре). Алматы, 1993. – 224 б.

[21]  Из интервью  автора с Нурельдаемом Татишевым, июль, 2016 г. ЮКО.

[22] Бекмағамбетов, К. Арғын. Қаракесек. Кәрсөн. Аралбай руының шежіресі. Қарағанды, 2010. – 771 б.

[23] Лушникова, О. Социокультурный капитал рода в современных условиях: социологический анализ. Абакан, рукопись диссертации на соискание степени канд. социологических наук, 2015. С. 140.

[24] Сейдімбек, А. Қазақтың ауызша тарихы. Астана, Фолиант, 2008. – 728 б.

[25] Сабитов, Ж. К вопросу о происхождении казахских коныратов // The Russian Journal of Genetic Genealogy. Volume 7, No 2 (2015). – C.7-13.

[26] Сабитов, Ж. Трайбализм умер вместе с кочевым обществом.  https://vlast.kz/avtory/14808-trajbalizm-umer-vmeste-kocevym-obsestvom.html

[27] Қондыбай С. Қазақ мифологиясына кіріспе. Алматы, 1999.

[28] Қондыбай С. «Шежіре дегеніміз далбаса». http://otuken.kz/%D1%88%D0%B5%D0%B6%D1%96%D1%80%D0%B5-%D0%B4%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%96%D0%BC%D1%96%D0%B7-%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B1%D0%B0%D1%81%D0%B0/

[29] Қондыбай, С. Медет шежіресі // Толық шығармалар жинағы. Т.14. – Алматы, 2010. 186-357 б.

Сообщение Родословные «шежіре» как форма коллективной памяти. появились сначала на otuken.kz.

]]>